Երկրաշարժից ավելի քան երկու տասնամյակ անց էլ էպիկենտրոն Սպիտակի բնակիչները ցավով ու սարսափով են հիշում այդ օրը` չապաքինված սպիների կողքին դեռևս անլուծելի են մնում բազմաթիվ խնդիրներ, դժվարին` ապրելու պայմանները:

Ճիշտ 22 տարի առաջ` դեկտեմբերի 7-ին, ավերիչ երկրաշարժը, ըստ պաշտոնական տվյալների, խլեց առնվազն 25 հազար մարդու կյանք:

Ավերվեցին ներկայիս Գյումրին և Սպիտակը, մեծ վնասներ կրեցին Վանաձորն ու Ստեփանավանը, բազմաթիվ գյուղեր, անօթևան մնացին տասնյակ հազարավոր մարդիկ:

«Ի՞նչ Սպիտակ, Սպիտակ չէր մնացել, ողջ քաղաքը քարակույտ էր դարձել, կեղտ ու փոշի, փոշուց կարծես արևը խավարած լիներ»,- ասում են հազարավոր մարդկային կորուստ տեսած Սպիտակի բնակիչները:

Փոքրիկ Մոնիկան նայում է պատին փակցված երգչուհի Սիրուշոյի փայլփլուն նկարին ու ուրախ թափահարում թաթիկները: Նա կարծում է, թե երգչուհին իր մորաքույրն է:

Փոքր ու անշուք սենյակի, կարիքի և զրկանքների մեջ Մոնիկայի մայրը` Լուսինեն, աղջկան ցույց է տալիս իր սիրած երգչուհու ժպտադեմ լուսանկարը և փոքրիկին ասում. «Սիրուշո մորքուրն ա»:

Լուսանկարը` լավ կյանքի մի կադր գորշ իրականության մեջ:

Դժվարությունների, սննդի, հագուստի պակասի, հիվանդությունների դեմ ամենօրյա պայքարում 35-ամյա միայնակ մայր Լուսինե Սիմոնյանը չի կորցնում լավատեսությունը:

Երբ երկու տարի առաջ Սրբուհի Հարությունյանն ամուսնուն ասաց իր` գյուղապետ դառնալու մտադրության մասին, չնայած մերժում չստացավ, բայց հասկացավ, որ կյանքը հեշտ չի լինելու:

«Դու գիտես, մտածի՛ր, էգուց չասես` դժվար է, ինչո´ւ սենց արեցի»,-պատասխանեց ամուսինը:

Սակայն Լոռու մարզի Բազում գյուղի ներկայիս գյուղապետ Սրբուհի Հարությունյանը չի տրտնջում, որ դժվար է, չի զղջում իր որոշման համար:

«Հասկացա, որ կյանքիս այդ շրջանի դժվարությունն էլ պետք է հաղթահարեմ, որ դժվար քայլ չկա, ուղղակի պետք է այդ քայլն անեմ, այն հաղթահարելու ուղին գտնեմ ու առաջ անցնեմ»,- իր «տղամարդկային» գործն սկսելու նախապատմությունն է անում ծնունդով մեղրուտցի Սրբուհի Հարությունյանը:

Ժամանակի հեռավորությունից նա ժպիտով է հիշում, թե առաջին անգամ որպես գյուղապետ մարզկենտրոն նիստի ինչպես գնաց:

Այսօր ամփոփվել են «Հույսի կամուրջ» և «Առաքելություն Արևելք» կազմակերպությունների` ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարության հետ համատեղ հայտարարած «Հավասար հնարավորություններ» խորագրով հաշմանդամության թեմայով լավագույն հրապարակման ութերորդ մրցույթի արդյունքները, որում «Մեդիալաբն» արժանացել է իր առաջին մրցանակին:

Արդեն ավանդական դարձած «Արևածաղիկ» անվանումը կրող ամենամյա մրցույթին, որի նպատակը հաշմանդամություն ունեցող մարդկանց համար հավասար հնարավորություններ ապահովելու գաղափար քարոզելն է, ներկայացվել են 19 տպագիր, 3 ռադիո և 7 հեռուստատեսային նյութեր մայրաքաղաքից և մարզերից:

Հայաստանում գների անկասելի աճը դժվարին կացության մեջ է դրել շատ ընտանիքների, որոնք մտածում են, թե ինչպե´ս են հաղթահարելու ձմռան ամիսները` սննդամթերքի, ինչպես նաև կոմունալ ծառայությունների այս թանկացումների դեպքում:

Այս տարվա գարնան համեմատությամբ` հիմնական սննդամթերքների մեծ գնաճ է գրանցվել. բրինձը, օրինակ` թանկացել է գրեթե 20, ձուն` 70, հնդկացորենը`100 տոկոսով: Որոշ ապրանքներ թանկացել են կրկնակի, նույնիսկ եռակի և ավելի. կարտոֆիլն անցյալ տարվա համեմատությամբ թանկացել է առնվազն 150%-ով, տավարի միսը` գրեթե 30, իսկ, օրինակ` «Լոռի» պանիրը` առնվազն 80%-ով:

«Այս ամենի պատճառով ամեն տեղից դժգոհություններ ենք լսում»,- օրեր առաջ իրավիճակը լրագրողներին ներկայացրել է կենտրոնական բանկի նախկին նախագահ, տնտեսագետ Բագրատ Ասատրյանը:

«Հայաստանում հասարակության մեծամասնությունն այս տարվա նոյեմբերի 22-ին ապրում է շատ ավելի վատ, քան անցյալ տարվա նոյեմբերի 22-ին»,- ասել է նա:

Հայաստանը հայտնվել է հերթական միջազգային կրիմինալ սկանդալային պատմության մեջ. բրիտանական հայտնի The Guardian-ը նոյեմբերի 29-ին տպագրել է WikiLeaks սկանդալային կայքի հրապարակած գաղտնի փաստաթղթերի հերթական փաթեթը, որոնցում շոշափվում է նաև Հայաստանի անունը, և ըստ որի` Հայաստանից զենք է տեղափոխվել Իրան, որով հետագայում Իրաքում սպանվել են ամերիկացի զինվորներ:

Հրապարակված փաստաթղթերի մեջ է 2008-ի դեկտեմբերի 24-ին ԱՄՆ պետքարտուղարի տեղակալ Նեգրոպոնտեի նամակը`ուղղված Հայաստանում ԱՄՆ դեսպան Մարի Յովանովիչին, ԱՄՆ պետքարտուղարի տեղակալի օգնական Մեթյու Բրայզային, պետքարտուղարի օգնական Դենիել Ֆրիդին, որտեղ էլ հենց մտահոգություն էր հայտնվում Հայաստանից Իրան փոխադրված զենքի մասին:

Հայաստանի իշխանությունները հրաժարվել են մեկնաբանել այս փաստերի հրապարակումը, իսկ Հայաստանում ԱՄՆ դեսպանությունն էլ դատապարտել է կայքի կողմից այս փաստաթղթերի հրապարակումը:

Փորձագետները պնդում են, որ այս կարգի պատմություններում Հայաստանի անվան շոշափումն անհետևանք չի անցնի, առավելևս, որ սա արդեն առաջին դեպքը չէ:

Հաղթանդամ, սպիտակ գլխարկով ինքնավստահ խոհարարի տեսքն անգամ հույս է ներշնչում, որ ուտելիքը համեղ է լինելու: Նա հանգիստ քայլերով դուրս է գալիս խոհանոցից և ժպտադեմ շրջում սեղանից սեղան, լսում հաճախորդների կարծիքը և բարի ախորժակ մաղթում ճաշատեսակները համտեսողներին:

«Մեր իրականության մեջ ռեստորաններում` որպես ազգային կերակրատեսակ, առաջարկում են խորոված, ճուտ, քյաբաբ: Սա նույնն ա, որ մեր ազգային երաժշտությունը ներկայացնենք Թաթուլով, Սպիտակցի Հայկոյով, Թաթայով»,- ասում է 47-ամյա խոհարար Գրիշա Անտինյանը:

Նրա խոհարարական հագուստին հայկական զինանշանն ու դրոշն է, անուն-ազգանունն ու «Հայ խոհարարական ավանդույթների պահպանման և զարգացման» հասարակական կազմակերպության անունը, որի փոխնախագահն է:

Անցած երկու ամիսներին Հայաստանում տեղի ունեցած հասարակական կյանքի տարբեր ոլորտներին առնչվող բողոքի բազմաբնույթ դրսևորումները արդեն իսկ տարվա ընթացքում եղած բազմաթիվ ակցիաների ֆոնին շատերին հիմք են տվել պնդելու, որ հայաստանյան քաղաքացիական կյանքում «լուրջ» փոփոխություններ են սկսվել:

«Հայաստանում կարծես թե ինչ-որ բան սկսել է փոխվել»,- ասում է մասնագիտությամբ իրավաբան 30-ամյա Սյուզան Հարությունյանը, որը նոյեմբերի 25-ին` կանանց դեմ բռնությունների միջազգային օրը մասնակցում էր ընտանեկան բռնության զոհ դարձած Զարուհի Պետրոսյանի հիշատակին կազմակերպված բողոքի ակցիային:

Եթե մինչ այս Հայաստանում բողոքի ցույցեր էին նախաձեռնում հիմնականում ընդդիմության ներկայացուցիչները, ապա վերջին շրջանում «բողոքողներին» փողոց են հանում ամենատարբեր ոլորտների խնդիրներն ու տարաձայնությունները:

Աղմկահարույց արձագանքներից, վիրավորանքներից և գրեթե մեկ տարի տևած շարունակական ձախողումներից հետո Խաղաղարար նախաձեռնությունների կովկասյան կենտրոնի ղեկավար Գեորգի Վանյանը այնուամենայնիվ, չհրաժարվելով իր նախաձեռնությունից, հայտարարել է «Ստոպ» ադրբեջանական ֆիլմերի փառատոնի նախափառատոնյան օրեր:

Ըստ նրա` նախափառատոնյան օրերը կազմակերպվում են բուն փառատոնի արգելափակման պայմաններում:

«Մեզ կարող են դիմել մարդիկ, ովքեր հետաքրքրված են ֆիլմերով: Փոքր խմբերով կարող ենք ֆիլմերի դիտում կազմակերպել, քննարկել, թե ինչո´ւ է արգելափակվում փառատոնը և այլ հարցեր»,- «Մեդիալաբին» ասում է Գեորգի Վանյանը:

Հոկտեմբերի վերջին Խաղաղարար նախաձեռնությունների կովկասյան կենտրոնը հայտարարեց, որ Հայաստանում ԱՄՆ դեսպանության աջակցությամբ ադրբեջանական ֆիլմերի փառատոն կանցկացնի:

Տարիներ առաջ Վանաձորի տնակային 5-րդ ավանի բնակիչները ահուսարսափի մեջ ընկան. առնետը մտել էր հարևանի տուն, կրծել 6 ամսական երեխայի շրթունքները: Երեխան մահացել էր:

Դեպքից հետո ընտանիքը հեռացավ տնակային ավանից, բայց եղելությանը ծանոթ բնակիչները շարունակում են ապրել ու մինչ օրս կռիվ են տալիս առնետների դեմ:

Տանձուտ գետի կեղտոտված ջրերի երկայնքով, անվերջանալի բաց դիտահորերով լի կիսաքանդ փողոցով ձգվող թաղամասում իրար գլխի են հավաքվել երկրաշարժից անտուն մնացած ընտանիքների փայտե ու երկաթե տնակները: Թաղամասը գտնվում է Վանաձորի ծայրամասում:

«Շուրջը կռիսներ են վխտում: Երբ տանը չենք լինում, գալիս-տեսնում ենք՝ էն պատը ծակել, մտել են ներս: Լավ ա` գոնե էս սենյակ չեն հասնում»,- բողոքում է 1989 թ.-ից տնակային ավանի բնակչուհի 52-ամյա Աշխեն Իվանյանը:

Արդեն քանի օր է` տարօրինակ իրավիճակ է ստեղծվել մարտիմեկյան իրադարձությունների կապակցությամբ ձերբակալված «Հայկական ժամանակ» օրաթերթի խմբագիր Նիկոլ Փաշինյանի շուրջ: Ներկայումս «Կոշ» ՔԿՀ-ում գտնվող Փաշինյանը քանի օր է ահազանգում է բանտում իր դեմ կատարվող ոտնձգությունների և հարձակումների մասին:

Թեև հայտարարություններից հետո նրան տեղափոխել են առանձին խուց, սակայն ՀՀ արդարադատության նախարարությունը և ՔԿՀ վարչությունը Փաշինյանի ահազանգերը կասկածի տակ են դրել` հայտարարելով, թե այդ հարձակումները Փաշինյանի երևակայության արդյունք են, և որ նա ինքն է խնդրել, որ անվտանգության նկատառումներից ելնելով իրեն տեղափոխեն առանձին խուց:

Նոյեմբերի 18-ին բանտում գտնվող Փաշինյանը իր փաստաբան Վահե Գրիգորյանի միջոցով հայտարարություն է տարածել այն մասին, որ արդարադատության նախարարության հայտարարությունը «սուտ է»:

«Այն, ինչ արդարադատության նախարարությունը հայտարարել է, միանշանակ սուտ է, Նիկոլը որևէ դիմում չի գրել, ո´չ բանավոր և ո´չ էլ գրավոր որևէ մեկին չի խնդրել իրեն տեղափոխել»,- հայտարարել է փաստաբան Վահե Գրիգորյանը Նիկոլ Փաշինյանի հետ հանդիպումից հետո:

Դերասաններից շուտ թատրոն գալիս է տնօրենը` Ֆելիքս Խաչատրյանը: Նա երանությամբ է հիշում 70-ականները, երբ ներկայացումների ժամանակ թատրոնի դահլիճը լեփ-լեցուն էր:

1824-ին Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցում հիմնված հայկական թատրոնի ներկայացումները սկզբնական շրջանում խաղում էին թե´ դպրոցում, թե´ այլ թատրոնի բեմերում: 1921 թվականի մայիսի 1-ին թատրոնը ստանում է պետական կարգավիճակ և կոչվում Ստեփան Շահումյանի անվան հայկական թատրոն:

«Այն, ինչ անում են քաղաքական կուսակցությունների ներկայացուցիչները, բնորոշ է ընտրական պրոցեսներին»,- «Մեդիալաբին» ասում է քաղաքական և ընտրական տեխնոլոգիաների մասնագետ Արմեն Բադալյանը:

Ի հավաստումն արդեն իսկ վաղ սկսված նախընտրական գործընթացի` քաղաքական ուժերն սկսել են բարձրաձայնել առաջիկա ընտրություններում իրենց կուսակցությունների հնարավորությունների մասին:

Գրեթե մեկ տարի տևած բազմաթիվ փորձերից և տարբեր անոնսներից հետո նոյեմբերի 12-ին Հայաստանում Խաղաղարար նախաձեռնությունների կովկասյան կենտրոնի նախաձեռնած STOP ադրբեջանական ֆիլմերի փառատոնը կրկին ձախողվել է:

Թեև նախապես հայտարարվել էր, թե փառատոնի չկայանալու պատճառը հերթական անգամ վերջին պահին վարձակալված տարածքի սեփականատիրոջ կողմից հրաժարվելն է, սակայն նախաձեռնության հեղինակ, կենտրոնի տնօրեն Գեորգի Վանյանը «Մեդիալաբին» ասել է, թե «ամեն ինչ շատ ավելի խորքային է ու բարդ»:

«Ադրբեջանական ֆիլմերի փառատոնը Հայաստանում ոչ թե ձախողվել է, այլ արգելափակվել,- ասում է Գեորգի Վանյանը, որը վերջին մեկ տարվա ընթացքում առնվազն 10 անգամ փառատոնի հայտարարված օրվա նախօրեին կանգնել է փակ դռների առջև, քանի որ դահլիճի պատասխանատուները վերջին պահին հրաժարվել են տարածք տրամադրելուց: - Ես իմ մտադրությունից հետ չեմ կանգնելու և վստահեցնում եմ, որ հետևողականորեն շարունակելու եմ փառատոնի կայացման գործը»:

Գրեթե երկու տարի առաջ Հայաստանի հարավում գտնվող Սյունիքի մարզում, որը հայտնի է բազմամետաղ հանքերով, «Հայ-ռուսական լեռնահանքային կազմակերպություն» ՓԲԸ մեկնարկած ուրանի հանքերի գեոֆիզիկական գեոքիմիական հետազոտությունների որոնողահետախուզական աշխատանքները, նոյեմբերի 11-ին մարզկենտրոն Կապանի փողոց էին հանել բազմաթիվ մարդկանց, որոնք ասում էին, որ եկել են պայքարելու ապագա սերունդների կյանքի համար:

«Ցեղասպանությունն էլ ո՞նց է լինում,- «Մեդիալաբին» ասում է Կապանի բնակչուհի 43-ամյա Արմինե Նահապետյանը: - Եթե սկսվեն ուրանի արդյունահանման աշխատանքները, հաշվեք, որ մեր մարզը պետք է ջնջել քարտեզի վրայից»:

Գրեթե երկու տարի առաջ Հայաստանի հարավում գտնվող Սյունիքի մարզում, որը հայտնի է բազմամետաղ հանքերով, «Հայ-ռուսական լեռնահանքային կազմակերպություն» ՓԲԸ մեկնարկած ուրանի հանքերի գեոֆիզիկական գեոքիմիական հետազոտությունների որոնողահետախուզական աշխատանքները, նոյեմբերի 11-ին մարզկենտրոն Կապանի փողոց էին հանել բազմաթիվ մարդկանց, որոնք ասում էին, որ եկել են պայքարելու ապագա սերունդների կյանքի համար:

«Ցեղասպանությունն էլ ո՞նց է լինում,- «Մեդիալաբին» ասում է Կապանի բնակչուհի 43-ամյա Արմինե Նահապետյանը: - Եթե սկսվեն ուրանի արդյունահանման աշխատանքները, հաշվեք, որ մեր մարզը պետք է ջնջել քարտեզի վրայից»:

«Մարդ կա` խմելուց ա հաճույք ստանում, մարդ կա` էս անմեղ կենդանիներին պահելուց»,- ասում է Արմեն Հարությունյանն ու մեծ թիթեղյա տուփից մի բուռ ցորեն շաղ տալիս գետնին:

Տարբեր գույնի ու ցեղատեսակի աղավնիները, թևերը թափահարելով, հարևանի կտուրից թռչում են ներքև ու սկսում կտցել ցորենի հատիկները: 32 տարեկան Արմենը հատ-հատ ճանաչում է իր 200 աղավնիներին, գիտի բոլորի բնավորությունն ու նախասիրությունը. «Ղուշ կա` 7 ժամ թռնել ա սիրում, ղուշ կա` թամբալ ա»:

Նա իր 200 աղունիկներից յուրաքանչյուրի ոտքերին ունի հագցրած պղնձե կամ արծաթե հատուկ նախշազարդ օղակ` պատրաստել է տալիս ոսկերիչի մոտ:

Իսկ եվրոպատուհաններով ու հատուկ աղավնիների համար պատվիրված կահույքով աղավնանոցի դռանը կախել է մեծ աչքի ուլունք, որ աչքով չտան իր սիրելիներին:

«Ես բախվել եմ հայերի հանդեպ վրացիների բացասական վերաբերմունքին: Դա միշտ չէ, որ արտահայտվում է ինչ-որ գործունեությամբ: Այսինքն` քեզ կարող են աշխատանքի ընդունել, բայց ընթացքում այնպիսի հոգեբանական իրավիճակ կստեղծվի, որը կոչված է ճնշելու հայերին»,- «Մեդիալաբին» ասում է Սամվելը:

Նրա խոսքով`մարդը կարող է խնդիրներ չունենալ, եթե վառ արտահայտված հայ չի, եթե չի խոսում իր ազգի, իր պատմության մասին: Քանի որ, եթե, օրինակ, խոսի իր պատմության մասին, նրա վրա կարող են ծիծաղել:

«Օրինակ` ես չեմ կարող վրացական միջավայրում ասել` գիտե՞ք` մեր պատմության մեջ այս-այս է եղել: Գիտեմ, որ ի պատասխան քմծիծաղ կտան»,- ասում է Սամվել Աղաբաբյանը:

Նոյեմբերի 9-ին Երևանում մեկնարկած «Եվրամիություն-Հայաստան. Քաղաքացիական հասարակություն» համաժողովը սկսվել է միջադեպով:

Ոստիկանները «Գոլդեն թյուլիփ» հյուրանոցի մոտից («Մոսկվա» կինոթատրոնի հարակից տարածքից) բերման են ենթարկել ընդդիմադիր Հայ ազգային կոնգրեսի երիտասարդ ակտիվիստներ Արեգ Գևորգյանին, Սարգիս Գևորգյանին, Վահագն Գևորգյանին և Սարգիս Խաչատրյանին, որոնց ազատ են արձակել ավելի քան ութ ժամ հետո միայն:

Ամեն ինչ սկսվել է նրանից, որ համաժողովի մեկնարկին զուգահեռ ընդդիմությունը պիկետ է կազմակերպել համաժողովի անցկացման վայրի հարակից տարածքում:

Համաժողովի մեկնարկելուն պես Հայ ազգային կոնգրեսի յոթ երիտասարդ ակտիվիստներ` «Հայաստանում քաղբանտարկյալների առկայությունն ամոթալի է Եվրոպայի համար», «Հանցագործություն կատարելը կամ հանցագործներին աջակցելը. ո՞րն է տարբերությունը», «Եվրոպա´, մի´ սատարիր բռնակալներին», «Եվրոպա´, դու թույլ ես տալիս այս ռեժիմին 12 քաղբանտարկյալներ պահել» բովանդակությամբ պաստառներ պարզած լուռ կանգնել էին հյուրանոցի շենքի դիմաց:

Սամվել Առաքելյանն իր կյանքում այնքան շատ կուժ է հավաքել, որ եթե կողք կողքի շարի, դրանք կձգվեն 500 մետր: Տեսականին բազմազան է` ամենամեծ կուժը 1,5 մետր բարձրություն ունի, ամենափոքրը 3 սմ է:

48-ամյա վանաձորցին դեռ մանկությունից հնաոճ իրերի նկատմամբ անտարբեր չի եղել. շատ է սիրել խեցեղեն աշխատանքներ, կժեր, նման իրերը պահել-փայփայել է, դեն չի գցել:

«Իմ կյանքն առանց հին իրերի, գեղեցիկի չեմ պատկերացնում, ասես կյանքիս իմաստն են դարձել»,- ասում է նա:

Հիշում է՝ երբ փոքր տղա էր, հոր ձեռքը բռնած թանգարաններ էր այցելում, խոշոր ու զարմանքով լի աչքերը գցում էր այս կամ այն հնաոճ իրին և երկար-երկար նայում: