Սույն հոդվածը պատվաստանյութերի մշակման և տարածման մասին հրապարակումներից մեկն է: ԱՀԿ-ի բացատրական նյութերից իմացե՛ք ավելին` սկսած, թե ինչպես են արտադրվում ու ներգործում պատվաստանյութերը, մինչև ապահով ու հավասար հասանելիություն։
2020 թվականի դեկտեմբերի դրությամբ` մշակվում էին COVID-19 հիվանդության դեմ 200-ից ավելի պատվաստանյութ։ Դրանցից առնվազն 52-ը փորձարկվում էին մարդկանց վրա։ Ներկայումս ևս մի քանիսը գտնվում են I/II փուլում (կլինիկական փորձարկումների փուլերի մասին լրացուցիչ տեղեկությունների համար տե՛ս պատվաստանյութերի մասին մեր բացատրական հրապարակումների շարքը) և առաջիկա ամիսներին կանցնեն III փուլ։
Ինչո՞ւ է այդքան շատ պատվաստանյութ մշակվում
Սովորաբար գնահատվում են մի շարք պատվաստանյութեր, նախքան որևէ մեկը կճանաչվի անվտանգ և արդյունավետ։ Օրինակ` լաբորատորիաներում ուսումնասիրվող և լաբորատոր կենդանիների վրա փորձարկվող մոտավորապես 100 պատվաստանյութից 7-ը կհամարվի բավականաչափ արդյունավետ՝ մարդկանց կլինիկական փորձարկումների փուլ անցնելու համար։ Կլինիկական փորձարկումներ անցած յուրաքանչյուր հինգ պատվաստանյութից միայն մեկն է հաջողված։ Բազմաթիվ պատվաստանյութեր մշակելը մեծացնում է մեկից ավելի հաջողված պատվաստանյութ ստանալու հավանականությունը, որոնք անվտանգ ու արդյունավետ կլինեն բնակչության նախատեսված առաջնահերթ խմբերի համար։
| Գոյություն ունի պատվաստանյութ մշակելու երեք հիմնական մոտեցում | ||
| Օգտագործվում է ամբողջ վիրուսը կամ մանրէն | Իմունային համակարգը խթանող մասնիկները | Միայն գենետիկական նյութը |
Տարբեր տեսակի պատվաստանյութեր
Պատվաստանյութերի նախնական մշակման այս մոտեցումների տարբերությունը հետևյալն է. օգտագործում է ամբողջական վիրուսը, թե՞ մանրէն, իմունային համակարգը խթանող մանրէի մասերը, թե՞ միայն գենետիկական նյութը, որը հրահանգում է արտադրել հատուկ սպիտակուցներ և ոչ թե ամբողջ վիրուսը։
| Ամբողջական միկրոբի վրա հիմնաված պատվաստանյութեր | ||
| Ապակտիվացված պատվաստանյութ | Կենդանի թուլացած պատվաստանյութ | Վիրուսային վեկտորի պատվաստանյութ |
Ամբողջական միկրոբի վրա հիմնաված պատվաստանյութեր
Ապակտիվացված պատվաստանյութեր
Պատվաստանյութ պատրաստելու առաջին միջոցը հիվանդություն կրող վիրուսը, մանրէն կամ այն հիշեցնող մարմինը քիմիական նյութերով, ջերմային կամ ճառագայթելու եղանակով թուլացնելը կամ սպանելն է։ Այս տեխնոլոգիայով ստեղծված պատվաստանյութերն են՝գրիպի, պոլիոմիելիտի ինակտիվացված պատվաստանյութերը:
Այնուամենայնիվ, վիրուսը կամ մանրէն անվտանգ աճեցնելու համար պահանջվում են հատուկ լաբորատոր պայմաններ։ Արտադրման ժամանակը կարող է համեմատաբար երկար լինել և ամենայն հավանականությամբ, կարող է պահանջվել երկու կամ երեք դեղաչափ։
Կենդանի թուլացած պատվաստանյութեր
Կենդանի թուլացած պատվաստանյութ ստանալու համար օգտագործվում է կենդանի, բայց թուլացած վիրուս կամ մանրէ։ Այս պատվաստանյութերի շարքին են դասվում կարմրուկի, խոզուկի, կարմրախտի, ջրծաղիկի դեմ պատվաստանյութերը։ Այս տարբերակով օգտագործվում է թուլացած պատվաստանյութի նմանատիպ տեխնոլոգիան, որը կարող է արտադրվել մեծ ծավալով։ Այնուամենայնիվ, նման պատվաստանյութերը կարող են կիրառելի չլինել թույլ իմունային համակարգ ունեցող անձանց համար:
Վիրուսային վեկտորի պատվաստանյութեր
Պատվաստանյութի այս տեսակում օգտագործվում է անվտանգ վիրուսը՝ սպիտակուց կոչվող որոշակի մասնիկներ օրգանիզմին հասցնելու համար։ Այս մասնիկները կարող են խթանել դիմադրողականությունը՝ առանց հիվանդություն առաջացնելու։ Այս նպատակով անվտանգ վիրուսում տեղադրվում են տվյալ պաթոգենի որոշակի մասնիկներ արտադրելու հրահանգներ։ Անվտանգ վիրուսն այնուհետև ծառայում է որպես հարթակ կամ վեկտոր` սպիտակուցը տեղ հասցնելու նպատակով։ Սպիտակուցը խթանում է իմունային համակարգը։ Օրինակ` Էբոլա վիրուսի դեմ պատվաստանյութը վիրուսային վեկտորի պատվաստանյութ է, որը կարելի է շատ արագ մշակել։
| Որոշակի մասնիկներ օգտագործելու մոտեցում |
| Օգտագործվում են վիրուսի կամ մանրէի շատ որոշակի մասնիկներ (ենթամասնիկներ), որոնց պետք է ճանաչի իմունային համակարգը |
Ենթամասնիկներ օգտագործելու մոտեցում
Ենթամասնիկների վրա հիմնված պատվաստանյութն օգտագործում է վիրուսի կամ մանրէի որոշակի (ենթաբաժիններ) մասնիկներ, որոնց պետք է ճանաչի իմունային համակարգը։ Այն չի պարունակում ամբողջական միկրոբ և չի օգտագործում անվտանգ վիրուսը` որպես փոխանցիչ վեկտոր։ Ենթամասնիկները կարող են լինել և՛ սպիտակուցներ, և՛ պոլիսախարիդներ։ Երեխաների համար սահմանված պատվաստանյութերի մեծ մասը Ենթամասնիկների վրա հիմնված պատվաստանյութեր են, որոնք պաշտպանում են մի շարք հիվանդություններից, ինչպիսիք են` կապույտ հազը, փայտացումը, դիֆթերիան և մենինգոկոկային մենինգիտը։
| Նուկլեինաթթուների վրա հիմնված պատվաստանյութ (ԴՆԹ կամ ՌՆԹ)՝ Գենետիկ պատվաստանյութ |
| Օգտագործվում է հատուկ գենետիկական նյութ հատուկ պրոտեինների համար |
Նուկլեինաթթոների վրա հիմնված պատվաստանյութ (ԴՆԹ կամ ՌՆԹ)՝ Գենետիկ պատվաստանյութ
Ի տարբերություն թուլացած, սպանված միկրոբները կամ դրանց մասերն օգտագործող պատվաստանյութի` նուկլեինաթթուներիվրա հիմնված պատվաստանյութի պարագայում օգտագործվում է գենետիկական նյութի հատվածը, որը հրահանգում է որոշակի սպիտակուցների, այլ ոչ թե ամբողջ միկրոբի մասին։ Դեզօքսիռիբոնուկլեինաթթուն (ԴՆԹ) և ռիբոնուկլեինաթթուն (ՌՆԹ) սպիտակուցներ արտադրելու մասին մեր բջիջներին հրահանգներ տվողներն են։ Մարդու բջիջներում ԴՆԹ-ն վերածվում է սուրհանդակ ՌՆԹ-ի, որն այնուհետև օգտագործվում է որպես սպիտակուցներ արտադրելու հիմք։
| Փոխանցում | |
| ԴՆԹ | Ինֆորմացիոն ՌՆԹ (նաև՝ տեղեկատվական ՌՆԹ, երբեմն՝ մատրիցային ՌՆԹ, կրճատ՝ ի–ՌՆԹ, իՌՆԹ, մ–ՌՆԹ, մՌՆԹ) |
Նուկլեինաթթոների վրա հիմնված պատվաստանյութը մի շարք ազդանշաններ է ուղարկում մեր բջիջներին կա՛մ որպես ԴՆԹ, կա՛մ տեղեկատվական ՌՆԹ (մՌՆԹ)՝ արտադրելու հատուկ սպիտակուց, որին մեր իմունային համակարգը պետք է ճանաչի ու արձագանքի։
Նուկլեինաթթվի կիրառումը պատվաստանյութեր մշակելու նոր տարբերակ է։ COVID-19-ի համավարակից առաջ պատվաստանյութերից ոչ մեկը չէր անցել մարդկանց շրջանում կլինիկական փորձարկումների աբողջական գործընթացը, թեև որոշ ԴՆԹ պատվաստանյութեր, այդ թվում՝ նախատեսված քաղցկեղի որոշ տեսակների համար, գտնվում էին մարդու վրա փորձարկումների փուլում։ Համավարակի պատճառով այս ոլորտի հետազոտությունները բավականին արագ են զարգացել, և COVID-19-ի դեմ որոշ տեղեկատվական ՌՆԹ (մՌՆԹ) պատվաստանյութեր ստանում են արտակարգ իրավիճակներում օգտագործման թույլտվություն։
