2019թ. և 2020թ. առաջին կիսամյակի ժողովրդագրական գործընթացներն ու կորոնավիրուսի ազդեցությունը ժողովրդագրական զարգացումների վրա

1. ՄՇՏԱԿԱՆ ԲՆԱԿՉՈւԹՅԱՆ ՓՈՓՈԽՈւԹՅՈւՆՆԵՐԸ

2020թ․ հուլիսի 1-ի դրությամբ Հայաստանի Հանրապետության մշտական բնակչության թվաքանակի ցուցանիշը կազմել է 2963,0 հազար մարդ՝ 2019թ․ նույն ժամանակահատվածի համեմատ աճելով 1,4 հազար մարդով։ 2020թ․ հունվարի 1-ի համեմատ բնակչության թվաքանակն աճել է 3,3 հազար մարդով, որը ձևավորվել է 2020թ․ հունվար-հունիս ամիսներին ձևավորված միգրացիայի դրական ցուցանիշի՝ 1,8 և  բնական աճի՝ 1,5  հազարի հաշվին։  Ընդ որում, 2020թ. հուլիսի 1-ի դրությամբ, ի տարբերություն 2020թ․ ապրիլի 1-ի, մշտական բնակչության թիվն աճել է 6,6 հազար մարդով։ Պետք է նշել, որ 1991թ. ի վեր առաջին անգամ է Հայաստանում արձանագրվում  միգրացիայի դրական ցուցանիշ, որը պայմանավորված է կորոնավիրուսի հետևանքով տեղաշարժերի սահմանափակումով և արտերկրից մեր հայրենակիցների վերադարձով:

1. ԲՆԱԿԱՆ ՇԱՐԺԻ ՑՈւՑԱՆԻՇՆԵՐԸ 2020Թ. ԱՌԱՋԻՆ ԿԻՍԱՄՅԱԿՈւՄ

Չնայած ծնունդների բացարձակ թվաքանակի նվազմանը՝ բավականին դանդաղել է անկման արագությունը։ 2020թ․ հունվար-հունիսին, նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատ, ծնունդների բացարձակ թիվը նվազել է 128-ով կամ 0,8 տոկոսով՝ կազմելով 15․893 երեխա։ Միաժամանակ աճել է մահացածների թիվը՝ 693 մարդով կամ 5 տոկոսով՝ կազմելով 14417 մարդ։ Ծնունդների նվազման և մահացությունների թվի աճի հետևանքով նվազել է բնական հավելաճը՝ կազմելով 1476 մարդ։ Նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատ բնական աճի ցուցանիշը նվազել է 35,7 տոկոսով կամ 821 մարդով։ Պետք է արձանագրել, որ սա Հայաստանի Հանրապետությունում կիսամյակային առումով 1992թ. ի վեր գրանցված բնական աճի ամենացածր ցուցանիշն է: Կարելի է արձանագրել, որ բնական աճի ցուցանիշի վատթարացման հիմնական պատճառ է հանդիսացել մահացությունների թվաքանակի աճը։ Մասնավորապես նոր համավարակից` կորոնավիրուսից 2020թ. ապրիլ-հունիս ամիսներին մահացել է 461 մարդ: 

Համավարակով, ինչպես նաև մարտ, ապրիլ և մայիս ամիսներին առողջապահական և այլ սահմանափակումների հետևանքով մեծ թվով ամուսնություններ (պաշտոնապես գրանցում ստացած) հետաձգվել են: 2019թ. հունվար-հունիսին նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատ՝ ամուսնությունները բացարձակ թվով նվազել են 2148-ով կամ 29 տոկոսով: Պետք է սպասել, որ համավարակային իրավիճակի բարելավմանը զուգահեռ հետաձգված ամուսնությունները կամ կտեղափոխվեն 4-րդ եռամսյակ, կամ 2021 թվականի 1-ին կիսամյակ: 

 2020թ․ հունվար-հունիսին դրական է ամուսնալուծությունների թվաքանակի շարժը, որը  նվազել է 16,7 տոկոսով կամ 299-ով: 

2020թ. հունվար-hունիսին նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատ բնական աճի բացասական ցուցանիշ արձանագրած մարզերի թիվն ավելացել է, և Լոռու, Տավուշի, Շիրակի մարզերին են միացել Գեղարքունիքը, Սյունիքն ու Վայոց Ձորը: Մտահոգիչ է այն փաստը, որ առաջին անգամ բնակչության բացասական աճի ցուցանիշ է արձանագրվել ավանդաբար ծնելիության բարձր ցուցանիշ ունեցող Գեղարքունիքի մարզում: Ընդհանուր առմամբ, բնական աճի ցուցանիշը վատթարացել է բոլոր մարզերում՝ բացի մայրաքաղաք Երևանից և Արագածոտնի մարզից: 2020թ. հունվար-հունիսի տվյալներով՝ հիմնականում Երևանն է նպաստել բնական աճի ցուցանիշի դրական տիրույթում հայտնվելուն, քանի որ ՀՀ 10 մարզերում բնական աճը բացասական է եղել 447-ով, իսկ Երևանում արձանագրվել է բնական աճի 1923 դրական ցուցանիշ: 

Ծնունդների բացարձակ թվաքանակի անկում է գրանցվել հանրապետության ողջ տարածքում՝ բացառությամբ մայրաքաղաք Երևանի, Լոռու և Շիրակի մարզերի, ընդ որում, Երևանում 2020թ. հունվար-հունիսին նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատ ծնունդների թիվն աճել է 7,3 տոկոսով: Ծնունդների թվաքանակի ամենամեծ անկումը գրանցվել է Արարատի, Տավուշի, Գեղարքունիքի և Արմավիրի մարզերում՝ համապատասխանաբար 16, 15, 14 և 11,4 տոկոսով: 

Թեև մայրաքաղաք Երևանն է ապահովել ծնունդների թվաքանակի ամենամեծ աճը, սակայն մահերի աճի առումով այն ևս առաջատար է: 2020թ. հունվար-հունիսին, նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատ, մահերի թիվը Երևանում ավելացել է 10 տոկոսով, որը նաև պայմանավորված է կորոնավիրուսից մահացածներով: Ընդհանուր առմամբ, 2020թ. առաջին կիսամյակում Հայաստանի Հանրապետությունում արձանագրվել է կորոնավիրուսից 461 մահվան դեպք, որը կազմել է ընդհանուր մահերի 3,2 տոկոսը: 

Աղյուսակ 1. ՀՀ բնակչության բնական շարժի հիմնական ցուցանիշներն ըստ ՀՀ մարզերի և ք․ Երևանի 2019-2020թթ․ հունվար-հունիս ամիսներին

2019 հունվար-հունիս		2020 հունվար-հունիս
Մարզ	Ծնունդ	Մահ	Բնականաճ	Ամուսնություն	Ամուսնալուծություն	Ծնունդ	Մահ	Բնականաճ	Ամուսնություն	Ամուսնալուծություն	ԲնականԱճի +- % 2019/2020թթ․
ՀՀ	16111	13790	2321	7406	1793	15893	14417	1476	5258	1494	-35,7
ք. Երևան	6378	4504	1874	2964	857	6887	4964	1923	2130	773	+2,9%
Արագածոտն	668	624	44	299	61	633	574	59	204	44	+25,5%
Արարատ	1449	1189	250	586	125	1218	1186	32	411	82	-7,8 անգամ
Արմավիր	1400	1119	281	598	103	1241	1213	28	403	84	-10 անգամ
Գեղարքունիք	1046	925	121	625	56	907	953	-46	440	58	-5,2 անգամ
Լոռի	1114	1309	-195	547	170	1127	1354	-227	440	58	+15%
Կոտայք	1405	1245	160	608	159	1339	1303	36	423	132	-4,4 անգամ
Շիրակ	1131	1279	-148	500	134	1160	1272	-112	366	90	-25%
Սյունիք	648	638	10	286	62	623	634	-11	196	55	-4 անգամ
ՎայոցՁոր	238	258	20	103	196	217	240	-23	76	20	-4 անգամ
Տավուշ	634	700	-66	290	47	541	724	-183	189	35	+74%

Կորոնավիրուսը և դրա հետևանքով միջազգային տեղաշարժերի սահմանափակումը դրական ազդեցություն են ունեցել նաև  ՀՀ սահմանային անցակետերով իրականացված մուտքերի և ելքերի հաշվեկշռի ցուցանիշներում: Չնայած ընդհանուր ուղևորահոսքի հաշվեկշիռը 2020թ. հունվար-հունիս ամիսներին բացասական է 10.683-ով, սակայն ՀՀ փաստաթղթերով մուտքի և ելքի ցուցանիշները դրական են 24.257 մարդով: Սա հիմնականում պայմանավորված է ժամանակավոր աշխատանքային միգրանտների Հայաստանից չմեկնելու և արտերկրից, նաև կորոնավիրուսի հետևանքով վատ իրավիճակում հայտնված մեր հայրենակիցների վերադարձով: 

Աղյուսակ 2. ՀՀ սահմանային անցման կետերով իրականացված մուտքերի և ելքերի ծավալներն ըստ ընդհանուր և ՀՀ փաստաթղթերի հաշվեկշռի

2011-2020թթ. հունվար-հունիս

Տարի	Ընդհանուր (+-)	ՀՀ անձնագրերով (+-)
2011	-89868	-98148
2012	-97159	-109405
2013	-107977	-122191
2014	-104190	-114966
2015	-91424	-103875
2016	-86694	-98902
2017	-53912	-75015
2018	-15695	-42182
2019	-9857	-35549
2020	-10683	24257

1. ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈւԹՅԱՆ 2019Թ. ՀԻՄՆԱԿԱՆ ԺՈՂՈՎՐԴԱԳՐԱԿԱՆ ՑՈւՑԱՆԻՇՆԵՐԻ ՎԵՐԼՈւԾՈւԹՅՈւՆԸ

2020թ. հունվարի 1-ի դրությամբ, նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատ, դանդաղել է Հայաստանի Հանրապետության բնակչության թվաքանակի նվազման արագությունը, որը կազմել է 5575 մարդ կամ -0,20 տոկոս: Պետք է նշել, որ 2015-2016թթ. ՀՀ մշտական բնակչությունը նվազել է 12․021, 2016-2017թթ.՝ 12․431, 2017-2018թթ.՝ 13․419 մարդով:

Աղյուսակ 4.ՀՀ բնակչության թվաքանակի փոփոխությունները 2019-2020թթ.

Մարզ	2019 հունվարի 1	2020թ․ հունվարի 1
Ընդամենը	Տղամարդիկ	Կանայք	Ընդամենը	Տղամարդիկ	Կանայք
ՀՀ	2965269	1401731	1563538	2959694	1397005	1562689
Երևան	1081874	499686	582188	1084024	500562	583462
Արագածոտն	125440	61270	64170	124721	60780	63941
Արարատ	256688	123736	132952	256570	123527	133043
Արմավիր	263900	128035	135865	263863	127857	136006
Գեղարքունիք	228256	113721	114535	227632	113280	114352
Լոռի	215471	98294	117177	213315	96913	116402
Կոտայք	251609	120292	131317	250909	119692	131217
Շիրակ	233245	108570	124675	231365	107283	124082
Սյունիք	137574	66818	70756	137312	66608	70704
Վայոց Ձոր	48970	23373	25597	48508	23079	25429
Տավուշ	122242	57936	64306	121475	57424	64051

2020թ. հունվարի 1-ի դրությամբ, նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատ բնակչության թվաքանակի նվազման ցուցանիշով առաջատարը Լոռու մարզն է՝ -2156, որին հաջորդում են  Շիրակը՝ -1880, Տավուշը՝ -767, Արագածոտնը՝ -719, Կոտայքը՝ -700 և Գեղարքունիքը՝ -624 մարդ: 

Մշտական բնակչության թվաքանակի դրական փոփոխություն արձանագրվել է միայն մայրաքաղաք Երևանում, որտեղ 1 տարվա կտրվածքով մշտական բնակչությունն աճել է 2150 մարդով: Սա պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ Երևանն ապահովում է հանրապետության բնական աճի գերակշիռ մասը, շարունակվում է մարզերից բնակչության արտահոսքը դեպի մայրաքաղաք: 

2018թ. ապրիլ-մայիսյան քաղաքական փոփոխությունները դրական են ազդել ծնունդների թվաքանակի շարժի վրա: Արտագաղթի տեմպերի նվազումը, ապագայի հանդեպ լավատեսությունը, մասնավորապես վերարտադրական ակտիվ տարիքի մարդկանց մոտ, էականորեն բարելավել են ծնելիության ցուցանիշները և նպաստել  անկման դանդաղեցմանը: 

Եթե 2016-2017թթ. ծնունդների բացարձակ թիվը Հայաստանի Հանրապետությունում նվազել է 2892-ով, 2017-2018թթ.՝ 1126-ով, ապա 2018-2019թթ.՝ 533-ով կամ 3,2 տոկոսով: 2019թ․, ի տարբերություն 2018թ․,  ծնունդների աճ է արձանագրվել 3-րդ, 4-րդ, 5-րդ և հաջորդ երեխաների կարգաթվերում համապատասխանաբար՝ 537, 174 և 19 դեպքով: Այս ավելացումը մեղմել է 1-ին և 2-րդ երեխաների կարգաթվերում արձանագրված անկումը, որը 1 տարվա կտրվածքով կազմել է՝ 810 և 453 երեխա:  

Աղյուսակ 5.Ծնվածների բաշխումն ըստ ծննդի հերթականության 2015-2019թթ.

Տարի	Ընդամենը	%	Առաջին	%	Երկրորդ	%	Երրորդ	%	Չորրորդ	%	Հինգերորդ և ավելի	%
2015	41763	100	17971	43	15850	38	6498	15,5	1059	2,5	385	0,9
2016	40592	100	17711	43,6	15032	37	6454	15,8	1040	2,5	355	0,8
2017	37700	100	15071	40	14234	37,7	6865	18,2	1133	3	397	1,1
2018	36574	100	14492	39,6	13811	37,8	6817	18,6	1086	3,0	368	1
2019	36041	100	13682	37,9	13358	37,1	7354	20,4	1260	3,5	387	1,1

Երեխաների առաջին և երկրորդ կարգաթվերի նվազման հիմնական պատճառը 2012թ. սկսած ամուսնությունների թվաքանակի նվազումն է, որն էլ պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ ակտիվ վերարտադրողական տարիքի մարդկանց թիվն անշեղորեն նվազում է: Այս միտումը մոտակա տարիներին ավելի գերակա է դառնալու, քանի որ ամուսնական տարիք է մուտք գործելու 1990-ականների երկրորդ կեսին ծնված սերունդը: 

2019թ. ծնունդների թվաքանակի տեմպերի նվազմանը զուգահեռ բարելավվել են 1000 կնոջ հաշվով տարեկան ծնվածների միջին թվաքանակի ցուցանիշները: Պետք է նշել, որ վերարտադրողական տարիքում գտնվող կանանց ծնելիության ցուցանիշները բարձրացել են բոլոր տարիքային խմբերում՝ բացառությամբ 20-ից ցածր տարիքային խմբի կանանց:

20 տարեկանից ցածր տարիքային խմբում ծնվածների միջին թվաքանակը 1000 կնոջ հաշվով  2018թ. 19-ից 2019թթ. իջել և հասել է 16,8-ի: Ընդ որում, գյուղական բնակավայրերում 20 տարեկանից ցածր տարիքային խմբի կանանց ծնելիության ցուցանիշը մոտ 2 անգամ գերազանցում է քաղաքայինին: 

20-24 և 25-29 տարիքային խմբերում 1000 կնոջ հաշվով ծնելիության հաճախությունը 2018-2019թթ. ընթացքում աճել է: Սակայն այս տարիքային խմբում քաղաք-գյուղ կտրվածքով գոյություն ունեն որոշակի տարբերություններ: 20-24 տարիքային խմբում ծնելիության հաճախությունը գյուղական բնակավայրերում ավելի արագ է աճել, քան  քաղաքային բնակավայրերում:

25-29 տարեկան կանանց ծնելիության հաճախության ցուցանիշները ևս աճել են, և այն արձանագրվել է թե´ քաղաքային, թե´ գյուղական բնակավայրերում, սակայն 25-29 տարեկան գյուղական բնակավայրերի կանայք  ծննդաբերած երեխաների թվաքանակով  բավականին զիջում են  իրենց քաղաքային տարեկիցներին:  

Աղյուսակ 6. Ծնելիության տարիքային գործակիցներն ըստ համապատասխան տարիքային խմբի

1000 կնոջ հաշվով 2018-2019թթ.

Տարի	Ծնվածների միջին թվաքանակը տարեկան 1000 կնոջ հաշվով	ԾնելիությանԳումարայինԳործակից
20-ից ցածր	20-24	25-29	30-34	35-39	40-44	45-49	15-49
2018թ.-Ընդամենը	19,0	109,2	98,2	57,0	25,5	5,1	0,5	48,5	1,572
Քաղաքային	13,5	103,8	110,9	67,7	29,5	6,3	0,6	50,5
Գյուղական	27,4	116,8	77,7	42,8	17,1	2,6	0,2	45,1
2019թ.-Ընդամենը	16,8	110,6	100,6	59,1	26,2	5,9	0,5	48,2	1,599
Քաղաքային	11,9	103,7	113,3	66,5	29,8	7,1	0,8	49,7
Գյուղական	24,4	120,3	80,8	45,7	18,9	3,5	0,1	45,6

Աճ է արձանագրվել նաև 30-34 տարեկանների խմբում: Պետք է նշել, որ այդ խմբում աճն ապահովվել է գյուղական ծնելիության ավելի մեծ հաճախության շնորհիվ: Ընդհանուր առմամբ, պետք է արձանագրել, որ գյուղական բնակավայրերում ծնելիության հաճախությունը բարելավվել է, սակայն դեռևս զիջում է  քաղաքային ծնելիության հաճախությանը:

Զգալի է նաև ծնելիության հաճախության վարչա-տարածքային տարբերությունները: Պետք է նշել, որ ծնելիության գումարային գործակցի միջին հանրապետական՝ 1,599-ից բարձր ցուցանիշներ են արձանագրվել միայն մայրաքաղաք Երևանում, Արարատի, Կոտայքի և Լոռու մարզերում համապատասխանաբար՝ 5,5, 1,3 և 1,1 և 1,2 տոկոսային կետով: Հանրապետական միջինից համեմատաբար ցածր ցուցանիշներ են արձանագրվել Շիրակի, Տավուշի և Գեղարքունիքի մարզերում՝ 4,2, 4,1 և 6,1 տոկոսային կետով: 

Հաջորդ խմբում են հայտնվել Արագածոտնի և Արմավիրի մարզերը՝ միջին հանրապետականից ցածր՝ 7,6 տոկոսային կետով: 

Իսկ ամենավատ ցուցանիշներն արձանագրվել են Սյունիքի և Վայոց Ձորի մարզերում՝ 16,6 և  17,3 միջինից ցածր տոկոսային կետերով: 

2018թ. տվյալներով՝ ծնելիության հաճախության ամենամեծ անկումն արձանագրվել է Սյունիքի և Վայոց Ձորի մարզերում: Մասնավորապես ամենածնունակ՝ 20-24, տարեկան կանանց խմբում ծնելիության հաճախությունները 2019թ., ի տարբերություն 2018թ., նվազել են համապատասխանաբար՝  11,2 և 16,2 տոկոսային կետով: 

2019թ. տարեսկզբի դրությամբ ՀՀ մշտական բնակչության թվաքանակի 63,8%-ը կազմել է աշխատունակ բնակչությունը (16-62 տարեկան), 21,5%-ը՝ աշխատունակ տարիքից ցածր (0-15 տարեկան), 14,7՝ աշխատունակ տարիքից բարձր (63 և ավելի տարեկան) բնակչությունը: ՀՀ 1000 աշխատունակ տարիքի բնակչությանը բաժին է ընկել անաշխատունակ տարիքի 566 մարդ (230 տարեց և 336 0-15 տարեկան երեխա): 

Ի տարբերություն 2019թ. տարեսկզբի՝  2020թ. տարեսկզբին ՀՀ աշխատունակ բնակչությունը (16-62 տարեկան) նվազել է 0,6 աշխատունակ տարիքից ցածր (0-15) բնակչության տոկոսն անփոփոխ է: Միաժամանակ աշխատունակ տարիքից բարձր (63 և ավելի տարեկան) բնակչության թիվն աճել է 0,6 տոկոսով: Ընդհանուր առմամբ, ծնունդների թվաքանակի անկումը և բացասական միգրացիոն սալդոն էլ ավելի են արագացնում Հայաստանի բնակչության ծերացման գործընթացը: 

2019թ., ի տարբերություն 2018թ., բարելավվել է ծնվածների սեռերի հարաբերակցության գործակիցը․ 2019թ. հունվար-հունիսին 110,2 տղա՝ 100 աղջկա դիմաց: 2018թ. նույն ժամանակահատվածում այդ ցուցանիշը կազմել է 110,3 տղա՝ 100 աղջկա դիմաց: 

Հոդվածի պատրաստման համար օգտագործվել է Հայաստանի Հանրապետության սոցիալ-տնտեսական վիճակի 2020թ․ հունվար-հունիսի հրապարակությունը, ժողովրդագրական իրավիճակը Հայաստանում, www.armstat.am/file/article/sv_06_20a_520.pdf։

Արտակ Մարկոսյան

ՄԱՀՀԻ ասոցացված փորձագետ, պ․գ․թ, ժողովրդագիր

«Ժողովրդավարություն, անվտանգություն և արտաքին  քաղաքականություն» ծրագիր (NED)

Միջազգային և անվտանգության հարցերի հայկական ինստիտուտ (ՄԱՀՀԻ)