Ներկայացնում ենք ազգագրագետ, Նախախորհրդարանի անդամ Հրանուշ Խառատյանի հետ Մեդիալաբի հարցազրույցի 2-րդ մասը: Հարցազրույցի առաջին մասում անդրադարձել էինք հայ-ադրբեջանական պետական սահմանին եւ ղարաբաղա-ադրբեջանական շփման գծում նկատվող լարվածությանն ու սոչիում ՌԴ նախագահ Վլադիմիր Պուտինի նախաձեռնությամբ Հայաստանի, Ադրբեջանի ու Ռուսաստանի նախագահների եռակողմ հանդիպմանը հաջորդող հնարավոր զարգացումներին:
-Տիկին Խառատյան, Դուք խոսեցիք դիվանագիտական ճանապարով հայ-ադրբեջանական սահմանային լարվածության խնդիրը կարգավորելու մասին՝ ճիշտ նկատելով, որ իրականում, բարի կամքի դրսեւորման կոչերից այն կողմ գործը չի հասնում, բայց դրա համար պետությունն էլ պետք է քայլեր կատարի, չէ՞: Ադրբեջանն անգամ միջազգային հանրությանը կոչ էր արել սանկցիաներ կիրառել Հայաստանի նկատմամբ: Իսկ Հայաստանի ԱԳՆ-ն, թերեւս ամենավերջինն արձագանքեց սահմանային լարվածությանը, նույնիսկ ավելի ուշ, քան ԱՄՆ Պետդեպն ու ՌԴ ԱԳՆ-ն:
-Այո, նույնիսկ Թուրքիայի հայտարարությունից էլ հետո: Դուք ամենացավոտ հարցն եք բարձրացնում: Սա դիպված է, դեպք, որին պետք է արագ արձագանքել եւ արագ արձագանքել ՝ շատ պատրաստված, որովհետեւ սա ոչ անակնկալ էր ոչ էլ՝ երկնքից իջած մի բան: Սա մշտական սպառնալիք է եւ մեծ հաշվով, պարբերաբար կրկնվող է: Հատուկ նախապատրաստվելու կարիք չկար: Մեր ընթացիկ դիվանագիտությունը
բոբիկ է որոշակի ուղղվածության քայլերից: Ես չգիտեմ, եթե որեւէ մեկը այաստանում կարո՞ղ է ասել, բայց ԱԳՆ-ն երբեք չի ասել, թե որն է Հայաստանի դիվանագիտական-քաղաքական ծրագիրը այս խնդրում, որն է մեր դիվանագիտական մտքի առաքելությունը:
Արդեն քսան տարի է, խոսում ենք այն մասին, որ մենք չունենք ուղղորդված քարոզչական աշխատանք, ամենահասարակ բանը` այս տարիների ընթացքում կարելի էր ուղղակի առանց ծանր ներդրումների, պետպատվերով, մեր ԳԱԱ համապատասխան ինստիտուտներին իրենց հատկացված միջոցներով ուղղակի պատվիրել դա: Մենք ունենք կարող ուժեր, նույն պատմաբանները կարող էին բազմաթիվ աշխատանքներ պատրաստել, հատկապես , որ մենք պատմությունը կեղծելու , խղճին դեմ գնալու կարիք էլ չունենք, որովհետեւ ամեն ինչ ակնհայտ է:
Միակ խնդիրը, այդ աշխատությունները թարգմանելը պետք է լիներ, որոնք իրենց հանդիպումներում, իբրեի թե այդ նպատակով կազմակերպվող միջոցառումներում մերդիվանագետները կօգտագործեին եւ իրենք էլ տեղյակ կլինեին: Դա իսպառ բացակայում է: Այսօր որեւէ մեկը չի կարող ասել, թե ղարաբաղյան խնդրի մասին պատմող որ աշխատաությունն է, որը մեր դիվանագետները պետք է տան այլ երկրների դիվանագետներին: Շատ տարօրինակ է, բայց դրսից եկող փորձագետներին շատ հաճախ տալիս են Թոմաս դը Վաալի Սեւ այգի գիրքը, որ նրանք պատկերացնեն, թե ինչ է իրենցի ներկայացնում ղարաբաղի խնդիրը, իսկ այդ աշխատանքում բազմաթիվ ձեաւախեղումներ ու ոչ օբյեկտիվ մոտեցումներ կան:
Բազմիցս խոսվել է նաեւ այն մասին, որ 1995-96 թթ ձեւավորված օրակարգից այս կողմ բանակցային գործընթացում որեւէ բան չի փոխվել: եղել է մի շատ վատ փոփոխություն` ղարաբաղը դուրս է մնացել այդ գործընթացից, այլ բան չի փոխվել: Հայ փախստականների խնդիրն օրինակ գոնե բանակցության ժանմակ չի օգտագործվում: Այսօր ով ասես, քննարկում է մեր խնդիրը, բայց այդ քննարկողները նույնիսկ տեղյակ չեն խնդրից: Ես Ձեզ հավատացնում եմ, Բրյուսելում բազմաթիվ պատգամավորներ նույնիսկ չեն լսել ականջի ծայրով, որ հայ փախստականներ գոյություն ունեն: Նրանք մեր գործողությունները չեն կապում Սումգաիթ բառի հետ, Բաքվի ջարդեր բառի հետ: Նրանց համար կա զինադադար, անհասկանալի պատճառներով կամ հայկական ագրեսիայի հետեւանքով սկսած ռազմական գործողություններ, որը պետք է փորձել լուծել:
Սա ամենա-ամենաամոթալի , անթույլատրելի բանն է:Սա միայն գործող արտգործնախարարի խնդիրը չէ: Մեր արտգործնախարարներից ոչ մեկը երբեք այս խնդրում չունեցավ քաջություն, ինչ-որ քայլ անելու: Չխոսեմ այն մասին, որ մեր դիվանագետները ակնհայտորեն չունեն համաձայնեցված գործողություններ, ենթադրենք, այս տարի ջանում ենք այս խնդիրը տեղեկատվության, քննարկումների, համալսարանների կամ այլ մակարդակով լուծել: Գործողոթյունները բազմաթիվ կարող են լինել, սրանք այն բաներն են, որ աշխարհումարվում է, բայց մեր պարագայում դա թողնված է այս կամ այն դիվանագետի ինտելեկտի կամ տղում ունեցած կարողությունների մակարդակին:
–Ձեր կարծիքով, ՄԽ համանախագահների ոչ համարժեք եւ Ձեր նշած պարիտետային արձագանքը, որը կարծես թե օրինաչափություն է, ընդհանրապս նման իրավիճակներում, ինչո՞վ է պայմանավորված: Արդյո՞ք դա պետք է բացատրել հայկական դիվանագիտության, մեղմ ասած, խեղճությամբ:
-Ոչ, ես չեմկարծում, ես կարծում եմ, որ նախ համանախագահների` այսօրվա խիստ ընդգծված պարիտետային վերաբերմունքը ժամանակին այդպիսին չէր: Երբ Հայաստանը կտրուկ փոխեց իր արտաքին քաղաքականությունը եւ իբրեւ թե բազմավեկտոր քաղաքականությունը դարձավ միավեկտոր` նկատի ունեմ սեպտեմբերի 3-ի հայտնի հայտարարությունը, դա իր հերթին ուղղակի լրացուցիչ փոխեց վերաբերմունքի դրսեւորումները: այսինքն, Հայաստանը չնայած իր քարոզչական արտահայոտույթուններին, որ ԵՄ հետ ժարունակում է հարաբերությունները խորացնել եւ այլն, ակնհայտորեն դուրս է մնում բոլոր գործընթացներից` թե քաղաքական , թե մշակութային , թե սոցիալական եւ բոլոր այդ կապերը տեղափոխվում են առայժմ, միայն ՌԴ: Ե չէի ասի`եվրասիականություն, որովհետեւ եվրասիական երկրները առանձնապես մեր արեւով չեն էլ խնդում: Հիմա էլ հասունանում է Վրաստանի հետ ազատ առեւտրային գոտու վերափոխման խնդիրը: փաստորեն, մենք անընդհատ կորուստներով ենք գնում, բայց այնուամենայնիվ, համառորեն շարունակում են բարձրաձայնել, որ մեր միակ եւ անբեկանելի ճանապարհը սա է:
Բնական է, որ մեր նկատմամբ վերաբերմունքը սրանով պայմանավորված պիտի փոխվեր եւ այն փոխվում է շատ արագ ու ակնհայտ: Այն երկրները, որոնք չլինելով ՄԽ անդամ, պարտավորված չլինելով արձագանքել հայ-ադրբեջանական կոնֆլիկտին, ժամանակին այնուամենայնիվ արձագանքում էին տարբեր մակարդակներով` ԱԳՆ խոսնակի, խորհրդարանների եւ այլն: Այժմ այդ երկրները անտարբեր են կամ եթե անտարբեր էլ չեն, ապա բացասական են տրամադրված: Այսինքն, վերջին մեկ տարվա փոփոխությունն ավելի բացասական է եւ չասեմ այս անտարբեր, բայց շատ հստակ չձեւակերպված դիրքորոշումային հռետորաբանությունը պայմանավորված է նրանով, որ Հայաստանն ինքը կպած է միայն Ռուսաստանին, սա նաեւ պատժի մի ձեւ է Ռուսաստանին եւ հասկանալի պատժի ձեւ է: Ինձ համար, գոնե, հասկանալի է, որովհետեւ մենք չենք կարող անընդհատ համաշխարհային կամ միջազգային հանրության բարյացկամ ուշադրությունն ակնկալել, եթե մենք միայն մեկ գերակա ուղղություն ունենք եւ ավելին, հասարակության մեջ բավականին ինտենսիվ հակաեվրոպականություն կամ հակաարեւմտականություն է քարոզվում:
-Դուք նշեցիկ, որ եվրասիական երկրները Հայաստանի արեւով չեն խնդում: Եվ իսկապես, եթե մենք հետեւենք Հայաստանի` ԵՏՄ անդամակցության դինամիկային, ապա կտեսնենք, որ համաձայնագրի ստորագրման տարբեր ժամկետներ նշվեցին մեր իշխանությունների կողմից եւ հստակ չէ , թե ի վերջո Հայաստանը երբ է ստորագրելու անդամակցության փաստաթուղթը: Ինչո՞ւ է ամեն ինչ այսքան ձգձգվում, արդյո՞ք Հայաստանն անգամ Ղազախստանի ու Բելառուսի նման երկրներից չէ:
-Գիտեք, ես Ձեր բերած համեմատությանը հակառակ համեմատություն անեմ: Ղազախստանը թույլ երկիր չէ, հզոր երկիր է: Ղազախստանը ծրագիր ունեցող երկիր է եւ այսօր թուրքական աշխարհում մրցակցում է Թուրքիայի հետ միասին լինելու թուրքական միավորման կենտրոնը: Նա ծրագիր ունի: Ես չեմ ուզում ասել Ղազախստանի հասարակությունը տանջվում է, թե ոչ, նրա սոցիալական խնդիրներն ինչպիսին են, բայց , այո , Ղազախստանն իր հարեւան երկրների համար գայթակղիչ երկիր է, շատերը` ուզբեկները, տաջիկները, ղրղզները գալիս են այնտեղ աշխատանք գտնելու: Մեծ երկիր է, ունի հումքային մեծ հնարավորություններ, ահռելի կլանային ու կոռուպցիոն երկիր է: Այո, այս բոլորը կա, բայց Ղազախստանը ունի եւ կարողանում է ինքնուրույն իր ծրագիրն իրականացնել: Ղազախստանը բազմաթիվ հետաքրքրություններ ունի թե իսլամական աշխարհում , թե թուրքական աշխարհում, թե կենտրոնական ու միջինասիական տարածաշրջանում եւ թե Ռուսաստանի հետ: Ղազախստանը շարունակում է վիճարկել եւ կարծում եմ, այդ իրավունքը միանշանակ ունի, եվրասիական միավորման մեջ լինել առաջատար: Նա այդ իրավունքը ունի նաեւ գաղափարական իմաստով, որովհետեւ , վերջին հաշվով Նազարբաևն է այս մտահաղացման հեղինակը եւ ունեցել է հատուկ ծրագիր, այլ բան է, որ հետո բեւեռներն էլ փոխվեցին, գաղափարն էլ:
Ղազախստանը հայաստանի հանդեպ երբեւէ համակրանք չի ունեցել եւ չպետք է ունենար աշխարհաքաղաքական ուժերի դասավորման, վերադասավորման եւ նաեւ բեւեռների ձեւավորման տրամաբանությամբ , Ղազախստանը միշտ Ադրբեջանի ու նրա տարածքային ամբողջականության պաշտպանն է եղել եւ որեւէ բացահայտում չկա, որ Ղազախստանը Հայաստանի հանդեպ ԵՄ միության դեպքում մասնավոր նոր դիրքորոշում ունի: Բացի այս, երբ ձեւավորվում էր եվրասիականության առաջնային խոսակցությունը, բնական էր, որ հիմնադիր անդամներն ունեին իրենց ամբիցիաները եւ քննարկումների ընթացքում փորձում են ինչ-որ հավասարակշռություն ստեղծել: Որեւէ չորրորդ երկիր, որ վերջին պահին Ռուսաստանի մտրակի տակ եկավ միանալու, պարզ է, որ մյուսների կողմից պետք է մերժվեր հավասար իրավունքների դաշտ մտնելու հարցում: Միեւնույն ժամանակ Հայաստանը մի երկիր է, որն առանձնապես համակրանք չունի ոչ Ղազախստանի, ոչ Բելառուսի կողմից եւ մեծ հաշվով, երկուսն էլ ավելի շատ հակված են ադրբեջանական իրավացիությունը տեսնել` գոնե քաղաքական նկատառումներից ելնելով: Այս պայմաններում, ուղղակի անհասկանալի է Հայաստանի իշխանության ցանկությունը այս սլավոնաթուրքական միասնության մեջ մտնելու:
Ղազախստանը, բնականաբար, ջանում է նույն սլավոնաթուրքական դաշտում հավասարակշռություն բերել եւ պատահական չեն Թուրքիայի մասնակի միավորման կամ հարաբերությունների սերտացման մասին խոսակցությունները: Եթե այդ միավորման մեջ քվեարկությունները ըստ ձայների քանակի պետք է հաշվեն, բնական է, որ Հայաստանը պետք է խանգարի: Այս ամենը հասկանալի է եւ անակնկալ չէ: Անականկալը Հայաստանի բարձրաձայնած ցանկությունն է մտնել մի միության մեջ, որտեղ ինքը մերժված է էն գլխից: Այստեղ այլ խնդիր կարող է լինել` Ռուսաստանի համար է կարեւոր եւ ցանկալի հայաստանի անդամակցությունը: Կարծում եմ, որ անհրաժեշտության դեպքում ռուսաստանը կբարձրաձայնի Հայաստանի անդամակցության մուտքը `իրենց` եվրասիական բանակցություններում որպես լրացուցիչ ազդեցության լծակ: Քանի դեռ այդ լծակն իրենց պետք է դեռեւս նոր ընթացքի մեջ օգտագործելու, ես կարծում եմ Հայաստանը այդ միության մեջ չի մտնի: Սա Ռուսաստանի ոչ թե թուլությունն է, այլ ուժն է: Ռուսաստանը դեռ բավականաչափ ուժ ունի Ղազախստանի եւ Բելառուսի վրա ազդելու Հայաստանի հնարավոր անդամակցությունն օգտագործելով որպես լծակ:
-Տիկին Խառատյան, ուկրաինական զարգացումների ֆոնին Ռուսաստանը կարծես թե մեկուսանում է ամբողջ քաղաքակիրթ աշխարհից: Հայաստանը գնում է հարաբերությունների էլ ավելի սերտացման Ռուսաստանի հետ՝ կտրվելով Եվրոպայից: Ստեղծված իրավիճակում ո՞ւր կարող է տանել մեզ այդ ընտրությունը:
-Հայաստանը արդեն մեծ հաշվով կտրվել է, նոր չէ, որ պիտի կտրվի: Նույնիսկ այն փոքր դաշտը, որը թողնված էր Հայաստանի համար մտածելու եւ իր դիրքորոշումը ճշտելու, արդեն գնալով սեղմվում է: Արդեն բարձրաձայն ասվում է, որ Հայաստանը չի կարող տարբեր օրենքներով միաժամանակ երկու տնտեսական միությունների անդամ եւ մաս լինել: Եթե իրերի վիճակն այսպես շաունակվի, ես ոչ մի լուսավոր հեռանկար չեմ տեսնում, եթե Հայաստանում իշխանափոխություն չլինի: Հնարավոր է, որ իշխանափոխության դեպքում որոշ երեւույթներ արմատական վերանայման ենթարկվեն: Հիմա գնալով ավելի ու ավելի բարդ է դառնում այդ խնդիրը, բայց այդուհանդերձ, եթե ինչ-որ մի հնարավորություն կա, ապա միայն այդ դեպքում է: Այսպիսի օրվա իշխանությունների հետ իմ տեսլականով Հայաստանին որեւէ դրական բան չի սպասվում՝ նույնիսկ աշխարհաքաղաքական բոլոր զարգացումների դեպքում, նույնիսկ եթե Իրանը ամեն ինչ անի Հայաստանին այս վիճակում զորակցելու:
-Օրվա իշխանությունից, փաստորեն ակնկալիքներ չկան, իսկ ընդդիմությունի՞ց կամ այն քաղաքկան ուժերից, ովքեր իրենց ընդդիմություն են հռչակում: Նրանցից հիմնական մասը, թերեւս բացառությամբ Ժառանգության, կարծես թե դեմ չեն Հայաստանի ԵՄ անդամակցությանը:
-Մեծ հաշվով ես կարծում եմ, որ եվրսիական անդամակցությանը ոչ մեկը կողմ չէ, բայց եվրսաիականությունից խուսափելու տագնապները բոլորի մոտ այնքան խիստ են, որ կամ լռում են կամ դրական են արտահայտվում: Ես կարծում եմ, որ նույնը նաեւ ՀՀԿ-ում է՝ առանձին մարդկանց չհաշված, որոնք մասնավոր շահերի խնդիր ունեն, բայց մեծ հաշվով կարծում եմ, որ սա Հայաստանի համար համատարած է: Այնպես որ, ես իմ բառերն ընտրելիս չէի ասի համաձայնություն, կասեի՝ վախին տրված համաձայնություն կամ լռությաբ շրջանցել առաջացող հարցերը:
Բայց, այո, նախ պառլամենտական ընդդիմությունից ես չեմ տեսնում որեւէ արմատական հնարավոր քայլ ոչ միայն եվրասիականության մեջ շեշտակի քայլ կատարելու, Հայաստանի համար ինչ-որ արժանապատիվ լուծում գտնելու, այլեւ այդ ուղղությամբ աշխատանք կատարելու, դեպքերի ընթացքի վրա ազդելու կամ քննարկումների ժամանակ կոշտ դիրքորոշում ունենալու եւ չհանձնվելու: Պառլամենտակաան կուակցությունների կողմից, որոնք ընդդիմադիր են համարվում չեմ տեսնում նաեւ ներքին քաղաքական զարգացումներում որեւէ քայլ, որը իշխանափոխության կտաներ: Կարծում եմ, որ մեծ հաշվով ամբողջը շարժվում է իշխանության մեջ իրենց ունեցած տեղերի, ծավալի ու չափաբաժնի պայքարի համար եւ համաձայնությունները այդ դաշտում կկայացվեն:
Սա իմ կարծքին է՝ դատելով դեպքերի զարգացումից, բայց, անկեղծ ադած, անհնար չեմ համարում այլ տեսակի իշխանափոխությունը՝ նկատի ունենալով պառլամենտից դուրս գտնվող թե քաղաքացիական շարժումներին, որոնք քաղաքակաան կոնտեքստում ընդդիմություն չեն բայց, որոնց ընդդիմանալը կարող է քաղաքականի վերաճել, թե նոր ձեւավորվող քաղաքական ընդդիմությանը, որը պառլամենտական չէ, բայց ավելի արմատական է, եթե նրանց հաջողվի համաձայնության գալ քաղաքակացիական հատվածի հետ: Եթե նրանք բավականաչափ ուժ հավաքեն, չեմ բացառում, որ պառլամենտական ընդդիմության որոշ խմբեր կմիավորվեն այսպիսի ընդդիմության շուրջ:
Ես չեմ բացառում նաեւ, որ հեղաշրջումը կատարվի հենց իշխանության նախաձեռնությամվ՝ տարբեր ձեւերով, օրինակ ինչպես հիմա Բաղդասարյան Արթուրին գործուղեցին ընդդիմության դաշտ՝ իբրեւ իշխանության փոփոխության հեռանկարի, բայց սա, այս անգամ կարծես թե չհաջողված ծրագիր էր, որովհետեւ ակնհայտ է, որ Օրինաց Երկիրը ոչ միայն հասարակության կողմից համակարանք չունի, այլեւ չի կարղ իր վրա վերցնլ որեւէ ռադիկալ փոփոխություն, որովհետեւ պարզ է, որ ի տարբերություն իր նախկին ՆԱՏՕ-ական համակրանքներին, ՕԵԿ-ն այսօր արտահայտվում է Հայաստանի ներկայիս արտաքին քաղաքական կուրսի տրամաբանությամբ: Գուցե Ռուսաստանը դեմ չի լինի այդպիս իշխանափոխությանը, թեեւ կարծում եմ, որ Բարգավաճը եւ քառյակի այլ անդմաներ առանձնապես կողմ չեն լինի այս կարգի ընդդիմությամբ ձեւացնել իշխանափոխությունը: Բոլոր դեպքերում, ես կարծում եմ, որ իշխանության ներսում փնտրվում է իշխանափոխության մի տարբերակ, որտեղ գուցե նոր անձինք, չասեմ բովանդակությամբ, այլ ձեւով, գուցե կարողանան մի քիչ ավելի ամուր ու կոշտ լինել արտաքին հարաբերություններում եւ գուցե կարողանան Հայաստանի շնչելու հնարավորությունները մի փոքր բացել: Կարծում եմ, որ իշխանությունում այն համոզմունքը կա, որ իրենք բացարձակ տապալել են այս գործը: Այստեղ լուծումների տեսանկյունից դժվարությունն իրենցն է, որ իրենք կերակրատաշտակից մաքսիմալ չհեռանան, այսինքն, դերակատարները փոխվեն, բայց այսօրվա անձինք չհեռանան:
-Հենց իշխանության ներսից գործող իշխանությունը նոր դեմքով փոխարինելու մասին խոսակցությունները ի հայտ եկան Սահմանադրության փոփոխության մասին հայտարարություններին զուգահեռ: Ի՞նչ կարելի է ակնկալել այդ փոփոխություններից:
-Խոստովանում եմ, ես չեմ կարդացել Սահմանադրության փոփոխությունների առաջարկները եւ չեմ կարդացել մի հիմնական պատճառով՝ քանի որ մեր երկրում իրավական որեւէ գործընթաց սովորաբար տեղի չի ունենում եւ ինչ էլ որ տեղի է ունենում միշտ ձեւակերպվում է նույնիսկ չեղած իրավական հարթությունում: Սահմանադրության փոփոխության նախորդ քննարկումներին էլ եմ մասնակցել, փոփոխությունների առաջարկներ էլ եմ ունեցել, բայց առկա իշխանությունների պարագայում գնալով ավելի ու ավելի անիմաստ է թվում իրավական ճանապարհով որեւէ խնդրի լուծումը տեսնել : Ինչ փոփոխություն էլ որ առաջարկությունում լինի, միեւնույնն է, ես այդտեղ փոփոխությունների հնարավորություն չեմ տեսնում: Ես չեմ հավատում, որ սա թեկուզ մի փոքր ճանապարհ է Հայաստանում իշխանությունների միջեւ հավասարակշռություն ստեղծելու, որովհետեւ Հայաստանում կա իշխանության միայն մի ձեւ եւ այդ ձեւը երկրի ռեսուրսները մաքսիմալ կենտրոնացնելն է անձերի վրա: Կապ չունի, լինի Սահմանադրության փոփոխությունը, լինի քրեական , թե քաղաքացիական օրենքների փոփոխությունները, միեւնույնն է, մենք անընդհատ բախվում ենք այդ իրավիճակին: Գոնե ինձ համար այստեղ լուծումներ չկան:
Իսկ ի՞նչ եք կարծում , ի՞նչ կարելի է ակնկալել 2018-ին:
-Գիտեք, քանի որ ես կարծում եմ այս տարին շատ վճռորոշ է լինելու, ես նույնիսկ չեմ փորձում մտածել , թե 2018 թվականի նախագահական ընտրություններն ինչպիսին կլինեն: Չգիտեմ, ես ներքին լուրջ համոզմունք ունեմ, որ այս տարի Հայաստանում պետք է իշխանության ձեւի եւ բովանդակության լուրջ փոփոխություն լինի :
