«Մեդիալաբի» հարցերին պատասխանում է կինոռեժիսոր Էդգար Բաղդասարյանը
– Պարո՛ն Բաղդասարյան, ներհայաստանյան այսօրվա կյանքում ի՞նչ է կատարվում:
-Կենտրոնանալ այսօրվա որոշ փաստերի վրա ու չհասկանալ ընդհանուր կոնտեքստը, թե ի՞նչ ու ինչո՞ւ կատարվեց մեզ հետ, ու ի՞նչ անել, որ դուրս գանք այս իրավիճակից, նշանակում է չհասկանալ ոչ մի բան, ցավոք սրտի։
Բազմիցս եմ ասել, որ մենք չունենք ախտորոշելու ընդունակություն, իսկ եթե չունենք այդ կարողությունը, բուժման հավանականությունը սարսափելի նվազում է, որովհետև բուժման առաջին գրավականը ճիշտ ախտորոշումն է: Բայց մենք շարունակում ենք բոլորին մեղադրել, բոլորի մեջ գտնել պատճառը ու սեփական աչքի գերանը չտեսնել, բայց ուրիշների աչքի մեջ անընդհատ փուշ ման գալ։
Սա շատ տխուր արձանագրում է, որովհետև ցույց է տալիս մեր 30 տարվա խնդիրները, որոնք մենք ոչ միայն չկարողացանք լուծել, այլև ցույց տվեցինք, որ բացի ընտանիքից ուրիշ բան չենք կարողանում պահել․ պետություն, հասարակություն՝ ամենը գոյություն չունեցող հասկացություններ են, որոնք հնչում են կենացի մակարդակում, բայց խորքային՝ որպես արժեք, կարևորագույն ֆակտոր, չկա մեր մեջ։
Պատճառը որտե՞ղ է․ մենք փլուզեցինք կրթական համակարգը, պրիմիտիվացրեցինք, ու դա ունեցավ իր հետևանքները, ընդ որում՝ մեր սարսափելի մեղքը, մեր եմ ասում, որովհետև անձի խնդիր չէ, սա մեր ազգային բնութագրի խնդիր է, մարդկանց չսովորեցրին ու չթողեցին ապրել, միայն գոյատևել, ու սա գիտակցաբար արվեց։
Հայաստանի քաղաքացին 30 տարի գոյատևում էր, իսկ գոյատևել նշանակում է, որ մարդը դեգրադացվում է, այն, ինչ այսօր տեսնում ենք։ Հասարակական գիտակցության մեջ շատ դիսկուրսներ, որ բացակայում են, այդ դեգրադացիայի հետևանք են, որովհետև առաջին բանը, ինչ պետք էր անել, այն է, որ քո քաղաքացին ապրի, այլ ոչ թե գոյատևի ու դրանից ելնելով իր ձայնը 5 հազար դրամով վաճառի, որ սեպտեմբերի 1-ի համար իր երեխային պայուսակ առնի։
Սա գիտակցաբար է արվել, ու մեր աչքի գերանը մենք չենք տեսնում, փլուզվել ու դեգրադացվել է ամբողջը մինչ օրս։ Կրթության նշաձողը ահավոր իջել է, արդեն հատակն էլ ենք ծակել։ Տակտիկական խնդիրները չլուծել, փոխարենը ման գալ, թե ում հետույքի մեջ տեղավորվել, անլուրջ է, կամ ինչ-որ անձերի հետ հույսեր կապել, փրկիչը գա մեզ փրկի, սա նշանակում է, որ դու չես ուզում համակարգ փոխել։
-Ախտորոշումն ինչո՞ւ հայ հասարակությունը չի տալիս, որովհետև վախենո՞ւմ է առերեսվել իրականությանը, թե՞ պարզապես ունակ չէ դրան։
– Ունակ չենք։ Չեմ ուզում հայ կամ գերմանացի որոշ լիդերների ցիտել, որ մեզ համեմատել էին գոմաղբի հետ, որ պետք է վերցնես ու տարբեր հողեր պարարտացնես հայերով, ոչ թե թողնես՝ մի տեղ հավաքվեն ու փտեն։
Բայց սրա մեջ էլ կա ճշմարտություն՝ ցանկացած հայ տաղանդավոր անձ է, ու երբ իրան դնում ես պատրաստի ենթակառուցվածքի վրա, ինքը կկայանա, բայց ինքն ընդունակ չէ ենթակառուցվածք ստեղծելու, որովհետև իր մեջ մի նարատիվ է՝ ընտանիք պահել, այսինքն՝ իր հայրենիքը իր տան դռնից է սկսվում, այս գիտակցությունը պետք է փոխել։
91 թվականին, երբ անկախությունը ընկավ մեր գլխին, այո՛, ընկավ, որովհետև մենք դրա համար մեզ չենք կոտորել, մենք չիմացանք՝ ինչ անել, սկսեցինք թալանել ու վաճառել ինչ հնարավոր էր, շատ լավ հիշում եմ։ Ամեն ինչ վաճառում էինք, որ տուն պահենք, որ մեր կնոջ վրա մի երկու հատ ադամանդ ավելի լիներ, որ ագահի նման հազար հատ բնակարան ունենանք։ Այսօրն այդ ամենի արձագանքն է, այսինքն՝ մենք չգիտենք՝ ի՛նչ է պետությունը։
Դպրոցից սկսած պետք է արգելել իմիտացիա անել, այդ հայրենասիրություն աշխատողներին էր պետք առաջին հերթին սատկացնել, որովհետև դա աշխատանք չէ, իմիտացիայի համար չպետք է արվի։ Սուտ հայրենասիրության դրսևորումները պետք էր արմատախիլ անել, բայց դա սերմանվեց երեխաների մեջ․ զինվորական համազգեստը հագցնում են հինգ տարեկանին, որը խոսում է սրա-նրա վիզը կտրելուց, արյունը թափելուց՝ առանց հասկանալու, ու այս կապիկությունը մենք հայրենասիրություն ենք համարել, ինչի՛ մասին է խոսքը։ Սա այն գերանն է, որը մենք չենք տեսնում մեր աչքում։
– Նշվում է, որ հատկապես հեղափոխությունից, պատերազմից հետո արժեհամակարգի փոփոխություններ եղան, մենք կորցրինք արժեքների գիտակցման զգացումը։ Համակարծի՞ք եք այս տեսակետին, ու արդյոք հայ հասարակությունը երբևէ արժեհամակարգ ունեցե՞լ է, դրան հավատարիմ եղե՞լ է։
– Ո՛չ, ամբողջն իմիտացիա էր, մենք դերասանություն ենք արել, ցույց ենք տվել, թե հայրենասեր ենք, որ պետական գործիչ ենք, որ քրիստոնյա ենք՝ այդպես էլ քրիստոնյա չդարձած։ Այսինքն՝ մեր ամբողջ արժեհամակարգը կեղծ է եղել, ու դա բերել է 5000 երեխայի կորստի։ Սա ռեալ տրագեդիա է, որի արձագանքը դեռ լինելու է, մենք մեր գենոֆոնդն ենք կոտորել, ա՛յ թե ինչ ենք վճարել այդ տգիտության համար։
Պետական մտածողություն չկա, թալանել են, որ տուն պահեն, իսկ դա խրախուսվում է հասարակության կողմից, որևէ հայ չի մեղադրում, որովհետև հայտնվելով նույն կարգավիճակում՝ ինքը ևս դա է անելու։ Սա պետք է փոխել, կրթական համակարգն ամբողջովին պետք է փոխվի, որ մի յոթ տարի հետո ունենաս հասարակություն, որը հասկանա, որ փող աշխատելը չի կարող ազգային գաղափարախոսություն լինել։
– Պարո՛ն Բաղդասարյան, այսինքն՝ եսակենտրո՞ն ժողովուրդ ենք։
– Այո՛, այո՛, էգոմանյակներ ենք, էգոիզմը մեզ կործանեց, իսկ սա արվում է կրթական համակարգի միջոցով։ 30 տարի է՝ կոսմետիկ աշխատանքներ են արվում՝ առանց խորքը դիտարկելու։ Չունես ախտորոշում, չունես բուժում, ընկնելու ես հետույք ման գաս, տեսնես՝ ում հետույքն է ավելի տաք ու հարմարավետ։
– Հույսեր ունե՞ք, որ ինչ-որ բան կփոխվի։
– Սա մշակութային խնդիր է։ Հրեաները կարողացան Հոլոքոստը մշակույթ սարքել, իսկ մենք Ցեղասպանությունը՝ չկարողացանք։ Մերը դարձավ մահակ՝ թուրքի գլխին տալու համար, երբ իրենց է պետք։ Այսօր ավելի շատ ցեղախումբ ենք հիշեցնում, քան ազգ։
– Իսկ գուցե ձեր ասած այդ ցեղախմբին ոչ էլ պետությո՞ւն է պետք։
– Հազար տարի առանց պետություն գոյատևել են, էլի կգոյատևեն, բայց եթե ունենք այդ պետությունը, ո՞նց կարելի է այսպես վերաբերվել, խելագարվելու բան է, ո՞նց կարելի է վերաբերվել որպես կաթսայի, որից պետք է լափես, տանես տուն։ Այդ ձեր տունն ու բնակարանը օդո՞ւմ են գտնվում, Մարսի վրա՞։ Չի գիտակցում, որ պետությունը կործանվեց, իր տունն էլ է կործանվելու, այդ կարգի խորքային ախմախ է։
– Պարո՛ն Բաղդասարյան, կխնդրեմ ձեր ֆիլմի մասին պատմեք, որի մոնտաժային աշխատանքներն եք այժմ կատարում։
– Տխուր հարց եք տալիս, որովհետև այսքան խոսեցինք ու միայն վերջում անդրադարձանք ֆիլմին, ու սա ցուցանիշ է, թե որ տեղում է մեզ համար մշակույթը՝ միայն վերջում, ձեռի հետ, որովհետև քաղաքականությունը մեզ կերել է, ուզենք թե չուզենք։
Քաղաքականությունն ամեն ինչ կոմպենսացնում է, այսինքն՝ տրագեդիա կա մեջը, դրամա կա, տրագիֆարս կա, ուժըս [սարսափ.- հեղ.] կա, թրիլլեր կա, ամեն ժանր կա։ Մարդկանց բացի սրանցից՝ ոչինչ պետք չէ իրականում։ Մի հատ նայեք՝ ինչ է կատարվում հեռուստատեսությամբ. ես մտածում էի, որ այս մի քանի տարվա տրագեդիայից հետո կհասկանանք, որ խնդիրը մշակույթն է, ու էլ չեն շարունակի այսպես պղծել ու դեգրադացնել սերունդը, այս աստիճան զոմբիացնել, բայց՝ ո՛չ, նույն կերպ շարունակվում է, որովհետև ցանկացած իշխանության ձեռնտու են այդ դեգրադանտները, պետք չէ մտածող մարդ։ Դրա համար ֆիլմից խոսելը դեռ շուտ է։
Տարիներ է՝ աշխատում ենք դրա վրա, արդիական խնդիրների է անդրադառնում, որովհետև ֆիլմը էսկապիզմի մասին է, բացառապես Սովետի մասին չէ, բայց ինչպես է փլուզվում կայսրությունը, ու ինչպես է քաղաքականությունն ազդում անհատի կյանքի վրա։ Փորձում եմ այնպես անել, որ մարդիկ սովորեն կարեկցել, բացի իրենց «ես»-ից նաև կողքինին տեսնեն, սոցիալական տեսողություն ունենան։
Քրիստինե Աղաբեկյան
MediaLab.am
