«Մեդիալաբի» զրուցակիցն է «Անտարես» հրատարակչության տնօրեն Արմեն Մարտիրոսյանը:
– Դուք թվերով ներկայացրել եք գրքերի վաճառքի դինամիկան 2015-2017 թվականներին. 2015-ին վաճառվել է միջինը 40, 2016-ին՝ 48, 2017-ին՝ 74 կտոր գիրք: Դինամիկա կա, թեպետ Ձեր սպասելիքները, որքան տեղյակ եմ, չեն բավարարվել:
– Երբ 50 հազար մարդուց միայն մեկն է գիրք կարդում, այդ թվերն այլ կերպ են մեկնաբանվում. այս դեպքում՝ դինամիկայից զատ, մտավոր ծայրահեղ աղքատության մասին է խոսքը:
– Ինչո՞ւ են քիչ կարդում:
– Որպեսզի մարդիկ կարդան, կարծում եմ, պետք է անել ոչ թե մեկ միջոցառում, այլ 121: Հենց այնպես չեմ այդ թիվն ասում: Գերմանիա պետությունը 121 ծրագիր ունի ընթերցանության մակարդակը բարձրացնելուն միտված, որից մեկը ընթերցանության մրցույթն է, ինչը մենք արդեն 7-րդ տարին է՝ անցկացնում ենք Հայաստանում և անվանում ենք «Ընթերցման օլիմպիադա»: Հայաստանում ընթերցանության մակարդակը բարձրացնելուն միտված միայն այս միջոցառումն է անցկացվում: Ժամանակին Մանուկ Նիգոյանն էր «Խորհուրդ են տալիս են հայտնիները» ծրագիր անում: «Ընթերցման օլիմպիադան», ըստ եռակողմ (ԿԳՆ, ՄՆ և «Անտարես») հուշագրի, ֆինանսավորման պարտավորություն կար: Յոթ տարվա մեջ 21 միլիոն դրամի փոխարեն հատկացվել է 8 միլիոն դրամ: Իսկ վերջին 3 տարում ոչ մի կոպեկ չենք ստացել: Մենք դիմում ենք մեր ուժերից վեր գերծախսերի: Շնորհակալ ենք այն մարդկանց, որ աջակցում են մեզ այս գործում, մրցանակներ են սահմանում և իրենց ձեռքով հանձնում դրանք աշակերտներին:
– Այսինքն՝ գրքի բիզնեսը շահավետ չէ՞:
– Գիրքը, ցավոք, Հայաստանում բիզնես չէ, եթե, իհարկե, մեկ գիրք չես հրատարակում: Հազար անուն գրքից ինքնածախսվել են` «1984»-ը, «Փոքրիկ իշխանը» և «Գևորգ Մարզպետունին», էլի մի քանիսը: Բայց կարծում եմ` 7-10 տարուց կփոխվի իրավիճակը:
– Ինչո՞ւ եք այդպես կարծում:
– Քանի որ, վստահ եմ, «Ընթերցման օլիմպիադան» կտա իր արդյունքը: Օլիմպիադային մասնակցած ու մասնակցող հազարավոր դպրոցականներ վաղվա մեր ընթերցողներն են լինելու: Երբ 1992-ին սկսում էինք հրատարակչի գործը, մեր գովազդային ուղերձն էր «per aspera ad astra»` տատասկների միջով դեպի աստղեր: Մենք հասկանում էինք, որ Հայաստան կառուցելը դժվար գործ է, հատկապես որ պատերազմ է: Բայց պատերազմում հաղթեցինք, մինչև 1998 թվականը զարգանում էինք: Հետո հասկացանք, որ մեր դեմոկրատիայի և լիբերալիզմի օազիս ՀՀ-ն վերածվեց նախ խունտայի, ապա` կրիմինալի:
Իսկ թե՛ խունտան, թե՛ կրիմինալը վատ են վերաբերվում պետությանը: Գրքերն այդ ժամանակ այրվում են, արգելվում են: Օրինակ՝ մի կողմից՝ ֆաշիստները ժամանակին առաջավոր մտածողների գրքերն էին այրում, մյուս կողմից՝ երբ Քնութ Համսունը միացավ ֆաշիստներին, հասարակությունն էր այրում նրա գրքերը. երկու կողմից էլ այրում են գրքերը: Եթե հիշում եք` սովետական տարիներին անեկդոտը բանահյուսության ամենապոպուլյար ժանրն էր: Հետազոտել եմ տարբեր երկրների անեկդոտի մշակույթը և համոզված եմ, որ անեկդոտը ծնվում է փակ հասարակարգերում:
Բաց հասարակությունում անեկդոտ չի ծնվում: Երբ արևմտյան գերմանացուն անեկդոտ ես պատմում, նա չգիտի՝ ինչի մասին է խոսքը: Արևելյան գերմանացին շատ էլ լավ հասկանում է: Անեկդոտը տոտալիտարիզմին բնորոշ ենթամշակույթ է: Երբ մարդը չի կարողանում լույս տեսնել կամ ուղղակի հավատալ, որ այդ լույսը կա, նա անցնում է ինքն իր վիճակի վրա ծիծաղելուն, ինչը պիտի հանգեցնի այդ վիճակի մահվանը, որը պատահեց խորհրդային ռեժիմի պարագայում:
Չի զարգանում այն հասարակարգը, որը չի կարողանում ինքն իր վրա ծիծաղել:
Երբ Ռոբերտ Քոչարյանը եկավ իշխանության, մեր բոլոր երգիծաբանները չքվեցին ասպարեզից: Սամվել Բաղդասարյան անունով երգիծաբան կար, որ նմանակում էր քաղաքական գործիչներին, հանկարծ լռեց: Արվարձանից դուրս եկած մարդն ի վիճակի չէ ինքն իր վրա ծիծաղել, հանդուրժող լինել ծիծաղի հանդեպ: Երբ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի ժամանակների մասին ասում են, թե Հայաստանը նրա նախագահության ժամանակ ազատ չէր, ես հիշեցնում եմ, որ Պարույր Հայրիկյանը խրտվիլակ էր վառում Ազատության հրապարակում: Այդքան ազատ էր Հայաստանը: Ռոբերտ Քոչարյանն արգելեց: Իսկ Սերժ Սարգսյանի խորհրդատուներն կարծես ավելի բանիմաց էին, և գոնե այդ տիպի ազատություններին ռեակցիա չկար:
– Բայց և չառաջացավ քաղաքական երգիծանքը:
– Բոլոր հետխորհրդային երկրների վերնիսաժներում վաճառվում են Պուտինի, Մեդվեդևի, Յանուկովիչի մատրյոշկաները: Մեզ մոտ ոչ մի տեղ չեք տեսնի Ռոբերտ Քոչարյանի կամ Սերժ Սարգսյանի մատրյոշկան, որովհետև իսպառ արգելվել է: Նրանց մշակույթը, դաստիարակությունը դա թույլ չի տալիս: Բայց կարծում եմ` Սերժ Սարգսյանն այդ խնդիրը չունի, հատկապես վերջին հանդիպումից հետո, կարծում եմ, որ նրա խորհրդատուները խելացի մարդիկ են: Բայց քանի որ այդ արգելքը ժամանակին սաստիկ է եղել, ապա իներցիայով շարունակվում է: Այսինքն` կարող են անել, բայց չեն անում: Վախը մեջներն է: Ինչպես առաջին անգամ Թուրքիա գնալն է դժվար:
– Հրատարակիչների հետ հանդիպման ժամանակ Սերժ Սարգսյանն առաջարկել էր ստեղծել պետության և քաղաքացու, պետության և բանակի մասին գրականություն:
– Չէր առաջարկել: Մտահոգություն էր հայտնել, որ դուք ասում եք, թե գրքերը չեն վաճառվում, կամ մարդիկ քիչ են կարդում, այսքան բան է ֆինանսավորվում:
– Ի՞նչ է ֆինանսավորվում:
– Երևի նկատի ուներ, որ 20 տարի պետպատվեր է եղել: Բայց խորհրդականները պետք է ասեին, որ այդ նույն պետպատվերը սպանել է հրատարակիչներին, որովհետև պետպատվերից օգտվողներն այն գործ անողներն էին, այն «կպցնողները», որոնք առանց պետպատվերի ոչ մի գիրք չեն հրատարակում:
– Իսկ ինչո՞ւ Դուք չասացիք նրան:
– Հանդիպմանը մենք կոնկրետ նշանակետեր ունեինք: Մինչ այդ «Փրինթինֆոյի» տնօրեն Արամ Մեհրաբյանի հետ այցելել էինք նախագահի աշխատակազմ, աշխատակազմի պատասխանատուների հետ խոսել էինք մեր բնագավառի խնդիրների մասին, ցույց էինք տվել, որ շատ երկրներում գրքի շուկայի ավելացված արժեքի հարկը 0 տոկոս է, այդպիսով այդ երկրները ցույց են տալիս, որ գրականությունը երշիկ չէ, կոշիկ չէ, պետք է այլ մոտեցում ունենալ: Գնացել էինք ներկայացնելու, որ վերջին տարիներին Հայաստանի պոլիգրաֆիստները մրցունակ չեն, արտահանման դեպքում մեր հնարավորությունները խեղճացել են, քանի որ Մաքսային միություն մտնելով` մեր հարկերն ու տուրքերն աճել են և խանգարում են մրցակցել: Սերժ Սարգսյանն ասաց` «Ես չտեսա գիրք, որ բանակին նվիրված լինի, պետական ինստիտուտների, պետություն-քաղաքացի հարաբերությունների մասին լինի»: Եվ, իհարկե, ճշմարտություն կար նրա խոսքում: Հանդիպման ժամանակ կոլեգաներիցս մեկն առաջարկեց գրքի մասին օրենք ընդունել: Աշխարհը գիտի, որ գրքի մասին օրենքը ցենզուրա է ենթադրում:
Բոլոր տեսակի ցենզուրաներն այդպիսի շապիկներով են ընդունվում: Եվ Սերժ Սարգսյանը պաշտպանեց իմ կարծիքը, ոչ թե կոլեգայիս առաջարկությունը: Իհարկե, ես ԱԱՀ զրոյական դրույքաչափ ունենալու առաջարկի համահեղինակն էի և չէի կարող չգնալ հանդիպմանը: Բայց ինձ` որպես հրատարակչի, որպես ՀՀ քաղաքացու, մեկ բան էր հուզում` Հայաստանը կլինի՞ խաղաղ ու զարգացող պետություն, թե՞ կմնա մաշեցնող, կիսապատերազմական վիճակում:
Ես տվեցի իմ հարցը`ե՞րբ ենք կնքելու խաղաղության պայմանագիրը: Պարոն Սարգսյանը պատասխանեց, որ ջանք չի խնայում, որ այդ պայմանագիրն օր առաջ լինի: Ես իմ հարցի պատասխանն ստացա: Եթե մթնոլորտն ավելի բարյացակամ լիներ, ապա նաև կհարցնեի, թե ե՞րբ Հայաստանում կլինի Վանո Սիրադեղյանը: Եվ այդ հարցը կտայի որպես հրատարակիչ և որպես քաղաքացի, որովհետև այդ պետականաստեղծ վեպը, ինչի համար խոսում էր Սերժ Սարգսյանը, ինչի համար մտահոգվում ենք ես, Արքմենիկ Նիկողոսյանն արդեն 5 տարի, Անուշ Սեդրակյանն էլ հատուկ խոսեց Օթար Ճիլաձեի «Քթոցի» մասին, որ վրացիներն ունեցան իրենց սագան, մենք` դեռ ոչ, կարող է գրել Վանո Սիրադեղյանը: Չնայած Լևոն Խեչոյանի գործերն արծարծում են պետության, բանակի հարցերը, բայց սագա չեն:
– Ի՞նչ է սագան:
– Սագան ընտանիքում 3-4 սերունդների պատմություն է, որտեղ հետևելով այդ սերունդների փոխհարաբերություններին` նաև տեսնում ես պետությանդ կառուցումն ու զարգացումը: Ի վերջո, պետությունն էլ մի մեծ ընտանիք է: Սագայի հարցն իսկապես ինձ միշտ հուզել է: Կա այսպիսի տեսություն, որ գրականությունը նախորդում է կյանքին, պատմությանը:
Օրինակ՝ Հերման Հեսսեի «Ուլունքախաղը» գրվել է մինչև 1943 թվականը: Այսօր մարդիկ ասում են, թե Հեսսեն իր այդ գործով ցույց է տալիս ինտերնետը, որի գյուտը եղավ Հեսսեի այդ գործից շատ տարիներ անց: Բայց Հեսսեն պատկերացում անգամ չուներ ինտերնետի մասին: Երբ սագա ունենալու գաղափարի մասին կիսվեցի ՀՀ առաջին նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի հետ, նա ասաց` «Այդ գործը մի հոգի կարող է գրել` Վանոն»: Ես ասացի` «Ինչքան էի կույր, իհարկե Վանոն…»: Եվ ես ամեն օր սպասում եմ, թե երբ պիտի Վանո Սիրադեղյանն իր վեպն ուղարկի կամ գա` այստեղ հանձնի մեզ: Կարող է ուրիշին հանձնի՝ չգիտեմ: Համենայն դեպս, Վանո Սիրադեղյանի ծննդյան օրը գրեցի, որ երազում եմ դառնալ նրա հրատարակիչը: Չեմ ասում, թե չկա ուրիշ գրող, որ կարող է գրել այդ սագան: Բայց ամենահավանականը նա է:
Մենք ուզում էինք նաև, որ պետությունը մրցանակներ ու կոչումներ չտա, քանի որ ստեղծագործողը պիտի ծառայի միայն արվեստին, վատագույն դեպքում` նաև սպառողին: Բայց քանի որ Հայաստանում թարս ստիմուլներ կան, ապա նա սկսում է ծառայել նաև չինովնիկին, նրա վարքագիծը լինում է ավելի զուսպ, կշռադատված, ավելի իշխանությանը չնեղացնող, քանի որ այդ մրցանակը գրողի ենթագիտակցության մեջ կախված է նաև այդ չինովնիկից: Ես չեմ խոսում երկրի ղեկավարության մասին, այլ ցանկացած չինովնիկի` թեկուզ մշակույթի բնագավառում: Այս ամբողջ քծնանքի մթնոլորտն այն պատճառով է, որ իշխանությունը ստիմուլացնում է կռանալը, զուսպ խոսելը իշխանության մասին:
Սա պիտի չլինի:
Մյուս կողմից` պիտի լինի մրցույթ, որը կծնի պետության մասին այդ վեպը: Եվ քանի որ պետության կողմից ֆինանսավորվող մրցույթների ամենաբարձր բյուջեն 10 հազար դոլարն է, մտածում էի այս մրցույթի համար սահմանել 11 հազար դոլար: Անգամ մտածում էինք այսպես ձևակերպել` 10 հազար+1 դոլար` ցույց տալու համար, որ այն ավելի բարձր է, քան մինչ այդ եղել է: Խոսել եմ տարբեր բիզնեսմենների հետ, առաջարկել անցկացնել այդ մրցույթը, որը կկոտրի ստեղծագործողի կաշկանդվածությունը: Համոզված եմ, որ իշխանությանն էլ պետք չէ այդ զսպվածությունը: Իշխանությանը շատ «մտավորականներ» արջի ծառայություն են մատուցել:
Այնպես չէ, որ իշխանությանը դուր է գալիս, որ անընդհատ քծնում են իրեն: Այդ իշխանավորը վերջապես մարդ է: Շատերն ինձ ասում են` ինչո՞ւ ես ուզում սագայի մրցույթ անցկացնել, պատվիրիր Հրաչյա Սարիբեկյանին, և նա կգրի: Եթե պատվիրեմ, Հրաչյա Սարիբեկյանը կարող է և գրել: Բայց եթե մրցույթ անցկացնենք, ապա կարող է 20 հոգի գրեն, և Հայաստանն ունենա 20 վեպ: Եվ թող լավագույնը ստանա այդ մրցանակը, և գուցե մնացած 19 վեպերը ուրիշ հրատարակիչներ հրատարակեն: Ու մեկ էլ այս ամեն ինչից հետո Սերժ Սարգսյանն ասում է, որ չկա այդպիսի վեպ: Ես իսկապես զարմացա, որ իշխանության գլուխը նույնպես խոսում է այդ թեմայից, որը օրուգիշեր մեզ հանգիստ չի տալիս: Խոսքն այն մասին չէ, որ մեր պետության կամ բանակի մասին չի գրվել: Բայց եղածը մեկ տոկոսն է, ինչ պիտի գրվեր: Մեր պետությունն ունիկալ ճանապարհ է անցել: Սովետի փլուզումից հետո մեկ պետություն է տարածքային ձեռքբերում ունեցել. Հայաստանը: Մեր պետության անցած ճանապարհն արժանի է, որ նրա մասին գրվեն շատ վեպեր:
– Ամբողջ հարցն այն է, որ պետական որոշումներում, պետական քաղաքականության մեջ քաղաքացին բացակայում է: Չկա պետություն-քաղաքացի հարաբերություն: Կան միանձնյա որոշումներ, մեկ մարդու կամք: Ենթադրենք՝ գրվեց այդ սագան, որտեղ Արցախի ազատագրմանը մասնակցած մարդու որդուն սպանեցին Մարտի 1-ին, իսկ նրա թոռը պայքարում է տարկետման վերացման օրենքի դեմ, բայց օրենքը, միևնույն է, անցնում է: Այսպիսին է եղել պետություն-քաղաքացի հարաբերությունը Հայաստանում: Սերժ Սարգսյանը պատրա՞ստ է այս ամենը կարդալ իր ուզած սագայում: Դուք`որպես հրատարակիչ, որպես ընթերցող, ինչպե՞ս եք պատկերացնում` սագան կարո՞ղ է շրջանցել այս թեմաները:
– Ինչո՞ւ պետք է սագան հաշվի առնի Սերժ Սարգսյանի կարծիքը: Մինչ այս ասացի, որ ստեղծագործողը պետք է լինի անկաշկանդ: Այո՛, կան միանձնյա որոշումներ, մեկ մարդու կամք, և պետական որոշումներում քաղաքացու կարծիքը բացակայում է: Եվ անկախ նրանից, որ կա մեծ դժգոհություն, ի վերջո, մեր հասարակությունը հաշտվում է դրա հետ:
– Չենք հաշտվել: Բռնի ուժով լռեցվել ենք:
– Համենայն դեպս, չենք հաղթահարել այդ բռնի ուժը: Ու դա փաստ է: Ես հանդիպել էի իշխանության ղեկավարի հետ: Ասում եմ` զարմացել էի նրա բարձրացրած հարցից. չգիտեմ` ի՞ր միտքն էր, թե՞ նրան ասել էին, բայց երկու դեպքում էլ լավ է: Քիչ առաջ ասացի, որ գրականությունը նախորդում է պատմությանը: Եվ այն վեպը, որ պիտի ծնվի, մեր ապագայի մասին պիտի լինի, ոչ թե մեր անցյալի: Իհարկե, ինչ-որ արմատներ անցյալում պիտի ունենա: Ինչ վերաբերում է Ձեր հարցին, թե` «պատրա՞ստ է նա կարդալ», ես իրավունք չունեմ նման հարցադրում ունենալ մտքիս մեջ ոչ միայն Սերժ Սարգսյանի, այլև որևէ քաղաքացու վերաբերյալ: Իմ խնդիրն է, որ Հայաստանում բոլորը կարդան: Եթե ես կկարողանամ հրատարակել այնպիսի վեպ, որն արժանի է ընթերցանության, անգամ եթե գրված է իշխանության դեմ, միևնույն է, կկարդան: Ընդդիմախոսի, հատկապես` այդ տեսակ վեպ գրող ընդդիմախոսի կարծիքը հաստատ պիտի իմանա իշխանությունը: Խելացի իշխանավորը պիտի լապտերով փնտրի իր գործի վերաբերյալ ընդդիմախոսությունը և շատ ուշադիր ուսումնասիրի:
– Կարծում եք` չկա՞ն այդ կարծիքները:
– Կարծում եմ` դրանք չեն արտահայտվում:
– Իսկ մամուլն ինչի՞ մասին է գրում:
– Կարծում եմ` մամուլը սահմանափակ հնարավորություններ ունի, քանի որ չի կարողանում ինքնուրույն ֆինանսավորվել: Եթե ֆինանսավորումը դրսից է` ինձ համար խնդիր է, եթե ներսից է` ուղղորդված է: Կուզեի մամուլին տրվեր ինքնաբավ լինելու հնարավորությունը, ասենք` իսպառ ազատվեր հարկերից:
– «Լապտերով ընդդիմախոսություն փնտրելու» առաջարկ է: Կարծում եք` իրենք ձևերը չգիտե՞ն:
– Ես ասում եմ` խելացի իշխանավորն այդպես կաներ: Նա ուշադիր պիտի կարդա, թե ի՛նչ է ասում իր ընդդիմախոսը: Համենայն դեպս, եթե ես լինեի պետության ղեկավար, այդպես կանեի: Կամ այնպես կանեի, որ ընդդիմախոսներիս հետ լեզու գտնեի: Եթե ուզում ենք երկիրը ծաղկի, թե՛ դրսում, թե՛ ներսում թշնամիներ չպիտի լինեն: Լավագույն ձևը թշնամանքը հաղթահարելու՝ երկխոսությունն է:
Հարցազրույցը` Մարինա Բաղդագյուլյանի
MediaLab.am
