«Մեդիալաբի» զրուցակիցն է երգիչ, երգահան Էդուարդ Զորիկյանը:
– Պարո՛ն Զորիկյան, երևանցի բարդերը շարունակո՞ւմ են ամեն ուրբաթ հանդիպել Քլաբում: Վաղուց չեմ եղել այնտեղ, կարոտել եմ բարդերի համերգներին:
– Իհարկե, համերգները շարունակվում են: Արդեն 8 տարի է: Արձակուրդ լինում է միայն ամառվա արձակուրդին և ամանորին:
– Հիշում եմ, որ այդ համերգներին ներկաներից գրեթե բոլորն անգիր գիտեին բարդերի երգերը, երգում էին միասին, այդ հավաքները ֆան-ակումբ էին հիշեցնում: Իրոք, շատ հավես էր:
– Սկզբում գալիս էին գուցե կոնկրետ մարդկանց երգերի սիրահարները, բայց ընթացքում սիրեցին բոլորի երգերը: Եկողների 60 տոկոսը նույն մարդիկ են, որ ամսվա մեջ գոնե 1-2 ուրբաթ գալիս են: Հետո սկսեցին երիտասարդներ գալ, որ հաճախ ոտքի վրա են մնում 3 ժամ` լսելով ու ողջունելով արդեն 8 տարի հնչող երգերը: Իսկ դրանք դյուրամարս, թեթև, ժամանցային երգեր չեն:
– Բարդ երգիչներն ունեն կոնկրետ լսարան, բայց դրանք հեռուստատեսությամբ գրեթե չեն հնչում: Կոնկրետ Ձեր երգացանկից հեռուստատեսությամբ հնչում են երկուսը` «Հուսո առագաստ» և «Մըր էրգիր մեր սերն է»: Մինչդեռ Դուք ունեք քաղաքական, քաղաքացիական, սոցիալական բովանդակությամբ երգեր…
– Դե, հասկանում եք, ցանկալի չէ հեռուստատեսությամբ հնչեցնել, ասենք, «Մարդաբանական այգի» վերնագրով երգ, որտեղ ասվում է, որ հանուն մի փոր հացի դուք պատրաստ եք ապրել վանդակներում: Ի դեպ, այս երգերը խորհրդային տարիներին եմ գրել:
– Եթե չեմ սխալվում` 1988-ի շարժումից առաջ եթերը բացվեց բարդի համար:
– Ես շատ զարմացա, երբ հեռուստատեսությունից զանգեցին և ինձ կանչեցին եթերի: Հաղորդավարն ինձ ասաց` «Էդո, ուզում եմ` ինչքան հակասովետական երգեր ունես, եթերում կատարես», ասացի` «Ուզում ես հաղորդումդ փակե՞ն», ասաց` չեն փակի: Ու ես երգեցի «Տռզած փորեր», «Մարդաբանական այգի», նույնիսկ մի երգ ունեի, որտեղ կոնկրետ անուններով` Լենին, Ստալին, Գորբաչով, ասում էի, թե ում ժամանակ ինչ է կատարվել: Մտածում էի, որ մոնտաժելու են: Եթերից դուրս եկանք, մեկը վազելով եկավ, թե` ո՞վ էր, ո՞վ էր էդ տղան:
Ես սպասում էի, որ հիմա ինձ ու հաղորդավարին ձեռնաշղթաներ պիտի հագցնեն տանեն: Դա տեղի չունեցավ: Ես հասկացա, որ Մոսկվայից հրահանգ կա` բացել եթերը Սովետի քննադատության համար: Ու ես այդ եթերից հետո մերժեցի բոլոր հրավերները, որովհետև խորհրդային միջավայրում կյանքը սովորեցրել էր` եթե ինչ-որ բան կարելի է, ուրեմն դրան պետք է հակադրվել:
Եթե դա Սովետին պետք է, ուրեմն ինձ պետք չէ: Հետո սկսվեց Արցախյան շարժումը: Բացօթյա համերգ էին կազմակերպել: Ռուբենը Հախվերդյան մոտեցավ, ասաց` չգնաս, պիտի երգես: Հիշում եմ, երբ առաջին անգամ տեսա, թե ինչպես մի խումբ մարդիկ քայլում են երևանյան փողոցներում ու պահանջում մաքուր օդ, անմիջապես վազելով միացա նրանց, ողջ գիշերը շրջեցինք Երևանի փողոցներում` «Հայե՛ր, արթնացե՛ք»…
– Իսկ Դուք չե՞ք կարծում, որ իշխանություններին շատ ձեռնտու է, որ դուք` բարդերդ, ունեք կոնկրետ ակումբ, հավաքվելու կոնկրետ օր ու ժամ, և, ըստ էության, վտանգ չեք ներկայացնում: Երբևէ չե՞ք մտածել դուրս գալ փողոց, այնտեղ փերֆորմանս անել:
– Օրինակ` Արեգ Նազարյանի, Ռուբեն Հախվերդյանի երգերը հնչում են հանրահավաքներում:
– Բայց դրանք կոնկրետ ուժերի նախաձեռնած հանրահավաքներն են:
– Այո՛, բայց կազմակերպիչները ծանոթ են այդ երգերին, դրանց մեջ հավաքականություն ստեղծելու ուժ են տեսնում: Ինչ վերաբերում է փերֆորմանսին, հիմա նման մտադրություն չունեմ: Նախկինում շատ ենք նման համերգներ արել Վահան Արծրունու հետ` անդերգրաունդում, երբ ակումբ հասկացությունը չկար Երևանում: Աբովյան 8 հասցեում թատրոն կար, որի նկուղը չէր օգտագործվում, այսօր այդտեղ ռեստորան է, այդտեղ մի քանի համերգներ արեցինք, հենց «Անդերգրաունդ» էլ կոչվում էր: Փերֆորմանս ասվածը բնորոշ է երիտասարդներին: Ի վերջո, տարիքի հետ քո մեջ ինչ-ինչ բաներ են փոխվում:
– 1988-ից ի վեր եղե՞լ է այնպիսի շարժում, պատմական պահ, որի ժամանակ հնարավոր էր ինչ-որ բան փոխել, բայց մենք բաց թողեցինք:
– Ինձ թվում է` հենց 1988-ի հեղափոխությունը, երբ փոխվեց հասարակարգ` սոցիալիզմից անցանք կապիտալիստական հարաբերությունների, բայց չապահովվեց ազատ մրցակցությունը: Եվ դրանից հետո էլ, երբ թվում էր, թե ազատվել ենք սովետական կայսրությունից, երբեք նրա թաթի արգելքի պակասը չի եղել. դեպի Արևմուտք, արևմտյան արժեքներ թեքվելու մեր բոլոր փորձերը կանխվել են այդ թաթի կողմից: Ես կարծում եմ, որ Հայաստանում պիտի լինի բուրժուական հեղափոխություն: Կգա ժամանակը, երբ կորցնելու բան` փող, անշարժ գույք ունեցողները պիտի բացեն բերաններն ու երկարեցնեն լեզուները:
Հիմա ու արդեն վաղուց նրանք փորձում են իշխանության հետ փոխհամաձայնության գալ: Բայց կգա մի ժամանակ, երբ նրանք ի վիճակի չեն լինի կատարելու այդ փոխհամաձայնության կետերը: Մի անգամ մեծահարուստ ծանոթներիս հետ զրույց ունեցա, ասացի. «Տղերք, դուք էլ պիտի ոտքի կանգնեք, որովհետև եթե ինձնից 700 քառակուսի մետր հող են գողացել (խոսքը ներկայիս Հյուսիսային պողոտայում ունեցած հողակտորի մասին է – Մ. Բ.), ձեզնից շատ անգամ ավելին են տանելու, և այդ օրը, չկասկածեք, գալու է»:
Եվ ես չեմ չափազանցում. սա այդպիսի համակարգ է` գողացող, խաբող, ստող, մահակով գլխին խփող: Միլիոնատերերը պիտի վախենան: Էսօր նրանց բան ասող չկա, որովհետև դեռ խոճկոր են, մեծացնում են, բայց նոր տարուն մորթելու են, չէ՞: Եվ եթե այդքան բան չեն հասկանում, ուրեմն, իրոք, խոճկոր են:
– Պարո՛ն Զորիկյան, ինչպես տեսնում եք` առայժմ համերաշխ են բոլորը: Ընդ որում, հարստահարվողներն ու հարստացողները նույնպես:
– Երբ գոռում են` գործադուլ, դասադուլ և այլն, բոլորը, բոլորն անխտիր պիտի չաշխատեն կամ դասի չգնան, որպեսզի ողջ համակարգը միանգամից սնանկանա:
– Ի՞նչը կամ ո՞վ է Ձեզ այսօր ապրեցնում:
– Թոռնուհիս` Նոյեմինարը:
– Երգ նվիրե՞լ եք նրան:
– Նրան` ո՛չ: Երբ աղջիկս` Սիրարփին էր ծնվել, կինս ասաց`«Ի՞նչ մարդ ես, բոլորի ու ամեն ինչի մասին երգ ես գրել, աղջկադ` ոչ»: Նույն օրը մինչև լույս երգ գրեցի իմ աղջկա համար` «Փոքրիկ երջանկություն»: Երբ թոռնուհիս ծնվեց, հարսս հուշեց երգ նվիրել Նոյեմինարին: Բայց հետո մտածեցի` ի՞նչ անպայման է երգում անուն շեշտվի, ես արդեն ունեմ փոքրիկ երջանկությանը նվիրված երգ: Վերաբերմունքը նույնն է` «Իմ փոքրիկ երջանկությունն ես այս անմիտ ու գորշ կյանքում, իմ անսպառ սիրո արցունքն ես, դու իմ աղոթքն ես թաքուն…»: Սրանից լավ ի՞նչ կարող ես գրել: Այդ երգն այսօր համերգներին երգելիս արդեն ոչ թե աղջկաս, այլ թոռնուհուս եմ պատկերացնում:
– Ի՞նչ երկիր եք ժառանգելու Նոյեմինարին:
– Նոյեմինարի մոտ միշտ երգում էի «Մըր էրգիր մեր սերն է» երգը: Մի օր երգում եմ այդ երգը` «Գուրգուրիր շողերով արևի, պարուրիր հովերով սարերի»: Թոռնուհիս, որ մի տարեկան էլ չկար, սկսեց մաքուր ձայնակցել ինձ, ավելացնելով տողերի վերջին բառերը` …«ալևի» (արև բառը չէր կարողանում ասել), …«սարերի» և այդպես շարունակ: Հիմա միասին ենք երգում այդ երգը` ծայրից ծայր:
Մուլտերից է երգեր երգում` ցավոք, ռուսական, որովհետև մի կարգին հայկական մուլտ չունեցանք, որ դրա սաունդ թրեքը սիրելի դառնա երեխաներին: Երկու-երեք մուլտ ունենք, որոնց երգերը հիշվող ու սիրելի են` «Պույ-պույ մկնիկը», «Պինգվինաշենը»: Տպավորություն է, որ մուլտեր նկարողները պատվից ցածր են համարել մի բուռ երեխայի համար աշխատել: Թատրոններում աշխատող ընկերներ ունեմ, որ, ասենք, ամանորյա տոնակատարությունների ժամանակ ուզում են հայկական հեքիաթի պերսոնաժ խաղացնել, բայց չկա այդ պերսոնաժը:
Ուստիան, Քաջ Նազար, Ձախորդ Փանոս, Անբան Հուռի… Դե, համեմատեք ռուսական մուլտերի հերոսների հետ: Սովետի ժամանակ ռուսներն ստեղծեցին երեխաների համար սիրելի ոստիկանի` քեռի Ստյոպայի կերպարը: Համակարգին պետք էր` ստեղծեցին: Մերոնք միայն հեռուստաեթերում բողոքում են` մենք հերոս չունենք, մենք հերոս չունենք… Է՜, որ չանեք, չի լինի: Բա մշակույթի նախարարությունն ինչի՞ համար է: Խնդիր տվեք կոնկրետ ոլորտներին, կոնկրետ մասնագետներին: Խնդիր կարո՞ղ եք դնել, կարո՞ղ եք խնդրին հետամուտ լինել: Չէ՞ որ ինչ անում եք, էրեխեքի համար եք անում:
Հարցազրույցը` Մարինա Բաղդագյուլյանի
MediaLab.am
