«Մեդիալաբի» զրուցակիցն է դիզայներ Արեգ Այվազյանը:
– Հավանաբար տեսել եք Արամ Մանուկյանի քանդակի էսքիզը: Ի՞նչ եք մտածում այդ արձանի մասին:
– Ինտերնետում տեղադրված քանդակի լուսանկարն եմ տեսել: Որքան գիտեմ՝ քանդակն րնտրվել է մրցույթի արդյունքում: Քանի որ չեմ տեսել մյուս աշխատանքները, երևի սխալ կլիներ քննադատել այդ մեկ աշխատանքը: Ես ավելի շատ զարմացած եմ, թե ինչպե՛ս են այդ քանդակի տեղադրման վայրն ընտրել, ինչո՛ւ են որոշել իր դեմքն ունեցող այդ կառույցի վրա տեղադրել արձանը: Հիշելով եմ ասում: Տեսնում ենք աստիճանների թեքության վրա սահող, ճաք տված մի ծավալ, որից ժայթքում է Մանուկյանի կերպարը` դրոշը ձեռքում բռնած:
Դրոշի մասը ներկված է մեր եռագույնի նման, որպեսզի այն ճանաչելի դառնա որպես դրոշ: Կարծես թե ամբողջը որոշ անկայունություն է պարունակում և հաղորդում: Եթե դա է հանձնարարությունը՝ ինչո՞ւ ոչ: Հաջողված է։ Բայց արդյո՞ք դա է: Կողքը պուրակ կա, ի վերջո: Վերջապես, մի քիչ ավելի հեռու` դատարկ մնացած Հանրապետության հրապարակն է`քանդակի համար նախատեսված հարթակով: Արդյոք արժանի չէ՞ Արամ Մանուկյանի արձանը տեղադրվել հրապարակում: Ո՞վ է դա որոշում: Ո՞ւմ համար են պահել այդ տեղը:
– Պուրակում արդեն կա Գարեգին Նժդեհի արձանը:
– Այդ դեպքում առաջարկ ունեմ: Հանգիստ թողնեն քաղաքը, վերանորոգեն շրջաններից մեկում մեկ դպրոց, անվանեն կամ վերանվանեն համապատասխան մարդու անունով և դիմացը կանգնեցնեն իր արձանը: Թող լինի այս նույն արձանը կամ նրա էկոնոմ կլասի մի տարբերակ։ Զուգահեռ՝ դպրոցի ջեռուցման խնդիրն էլ լուծեն: Նման դպրոցները Հայաստանում չափից շատ են: Քի՞չ է Ա․Մանուկյանի համար` թող իր անունով հիմնադրամ ստեղծեն և դա անեն բոլոր նման դպրոցների հետ։ Կային Մխիթարյան միաբանության ճեմարաններ, հիմա թող լինեն Մանուկյանի անվան դպրոցներ։
– Արվեստաբան Գրիգոր Խաչատրյանն ասել է, որ արձանները պետք է գերեզմանում տեղադրվեն, քանդակները` քաղաքում: Հայաստանում վերջին շրջանում անընդհատ արձաններ են տեղադրվում ռազմահայրենասիրական թեմատիկայով` Գարեգին Նժդեհ, մարշալ Բաբաջանյան, հիմա էլ՝ Արամ Մանուկյան: Ո՞րն է սրա իմաստը:
– Տարբեր քաղաքներում ես տեսել եմ հիանալի գերեզմանոցներ, որտեղ կային թե՛ արձաններ, թե՛ քանդակներ: Գերմանիայում տեսել եմ այնպիսի գերեզմաններ, որտեղ կային միայն բույսեր և գետից հանած փոքր քար։ Բայց, իհարկե, մեր դեպքում համաձայն եմ Գրիգոր Խաչատրյանի հետ:
Նման տարանջատում անհրաժեշտ է անել։ Մի պահ առնվազն: Այլապես առանց դրա իրար վրա եկող ծավալներով, գրանիտով և բազալտով երեսապատված, շատ տարբեր հերոսների հարևանությամբ, քաղաքն ու գերեզմանոցը գնալով նմանվում են մեկը մյուսին: Լավ կլիներ վերջնականապես պարզել` ո՞վ է արժանի քանդակի, և ո՞ւմ է հարկավոր արձան: Իսկ հրապարակային քանդակը, հայտնի է, տարբեր քաղաքակրթություններում եղել է իշխանությունների պատմական ֆոնն ապահովելու միջոց: Ղազախստանում, օրինակ՝ վերջերս անհայտ հերոսների արձաններ են դնում պատմական անցյալ ստեղծելու համար, ինչից բողոքում են այնտեղ ապրող ռուսները:
Ի տարբերություն դրան, օրինակ՝ Ֆրանսիայում քանդակներ տեղադրելու փոխարեն ընդունված է, որ ամեն նախագահ իր իշխանության օրոք պետք է կառուցած լինի առնվազն մեկ մշակութային և ցանկալի է` մեկ սպորտային կարևոր կառույց: Պոմպիդուի ժամանակակից արվեստի կենտրոնը, Միտերանի անվան ազգային գրադարանը և Լուվրի վերակառուցումը կամ Ժակ Շիրակի կառուցած «Քէ Բռանլիի» թանգարանը և «Ստադ դը Ֆրանսը»: Սարկոզին հասցրեց ծնել Մեծ Փարիզի ամբիցիոզ գաղափարը, ավելին չհասցրեց։ Հասարակությունն էլ միշտ կապում է այդ կառույցները տվյալ անձի իշխանության հետ և ինչ-որ չափով ներում այդ անձանց գործած մեղքերը։ Մեր պատմությունը, իհարկե, հարուստ է իրական պատմական հերոսներով: Բայց միևնույն է, ես չգիտեմ, թե որտեղի՛ց է առաջացել քանդակներ տեղադրելու այս եռանդը:
Ինքս նկարիչների և քանդակագործների ընտանիքից եմ և կարծում եմ, որ պետական պատվերների առկայությունը, իհարկե, լավ բան է: Բայց ընտրության, մրցույթների կազմակերպման ձևաչափի մեջ անկասկած առկա են բացթողումներ: Ընտրություն կազմակերպելու այս խնդրից, հուսով եմ, մի օր կազատվենք: Մի քանի օր առաջ կարդացի, որ քաղաքապետարանի բարձր պատասխանատուներից մեկի որդին իր ջանքն ու եռանդը նվիրել է քաղաքի կանաչապատման բիզնեսին` հետևողականորեն հաղթելով քաղաքապետարանի հայտարարած տարբեր մրցույթներում: Եթե դա ստուգված տեղեկություն է, ինչո՞ւ պետք է քաղաքի քանդակների տեղադրման գործը խուսափեր նման ուշադրությունից: Միգուցե այդ տեսանկյունի՞ց է պետք նայել: Չեմ տեսնում իմաստ կամ կարիք, որ այդքան շատ քանդակներ տեղադրվեն, մանավանդ որ մշակութային հսկայական այլ խնդիրներ կան: Իրական կարիքներ:
– Ի՞նչ խնդիրներ:
– Եթե շրջեք Հայաստանում, կտեսնեք կործանվող հուշարձաններ: Այդպես չէ՞։ Շրջանների համար մշակութային ծրագրեր կարելի է ստեղծել, ասենք՝ թատրոններ, կինոթատրոններ, արհեստների և արվեստների կենտրոններ: Այդ նույն հերոսների բրոնզե քանդակները գնահատելու համար պետք է նախ երեխաներին որևէ կերպ հետաքրքրություն հաղորդել արհեստների և արվեստի հանդեպ: Երևանում էլ տեղ չի մնացել` արդեն աստիճանների վրա են արձան կանգնեցնում: Քանդակը, ի վերջո, տարածությանն ինչ-որ բովանդակություն է հաղորդում:
Հիմա ստացվում է բովանդակությունների խառնաշփոթ, որի մեջ մենք ապրում ենք: Ձեզ օրինակ բերեմ: Անպայմա՞ն էր հսկայական հրապարակի մեջտեղում դնել Ֆրանսիայի նախագահի նվիրած մի փոքրիկ քանդակ, որը հաստատ մինչև Երևան բերելը մոռացված էր Փարիզի ձուլարաններից մեկի պահեստում: Ես գիտեմ այդ ձուլարանը և ձուլման տարեթիվը ստուգել եմ` մոտենալով այդ քանդակին` կարելի է ասել, կյանքս վտանգելով: Բայց քանի որ Ֆրանսիայի նախագահն էր նվիրել, դրեցին հրապարակի կենտրոնում և այնպես, որ միայն խցանումների ժամանակ հնարավոր լինի այն մեքենայից տեսնել: Հասկանում եք` խնդիրը, դարձյալ, Ռոդենինը չէ, այլ` որոշում ընդունողներինն է` ինչպես Արամ Մանուկյանի պարագայում է: Ո՞վ է որոշել այդ տեղը: Չէ՞ որ արդյունքում արժեզրկվելու է թե՛ հրապարակը և թե՛արձանը:
– Հենց այդ տեղի վրա էր մրցույթ հայտարարված:
– Առավել ևս: Ես հենց դրան եմ մատնանշում։ Բայց գիտեք, երբ քաղաքում Փակ շուկայի շենքի այլանդակումն ընդունվեց որպես մի պատահար և մոռացվեց, ուրիշ էլ ինչի՞ց պետք է զարմանալ: Ես կարող եմ Ձեզ օրինակներ բերել, թե ինչպես է պաշտպանվում ազգային արժեք հանդիսացող գույքն իր իսկ սեփականատերերից նույն Ֆրանսիայում: Այդպիսի արժեք կարող է հանդիսանալ անձնական մի դղյակ կամ տուն, տան մի հատված, պատկերացրեք՝ նույնիսկ առանձին սենյակի հարդարման որևէ մաս, որի պահպանման, վերանորոգման բոլոր ծախսերը կրում է սեփականատերը համապատասխան պետական կառույցների հսկողության ներքո:
Մեզ մոտ իմ և Ձեր արժեքը քանդելուն որևէ մեկը չի կարողանում դեմ կանգնել: Լավ, մի՞թե չէր կարելի շուկայի սեփականատիրոջը բացատրել, հայավարի-մարդավարի, որ իր ձեռքում հայտնվել է մշակութային արժեք, որ, վերջապես, ինքը նաև իրեն է վնաս պատճառել` ազգային արժեք հանդիսացող շինությունը վերածելով թափոնի: Քանի դեռ մարդկանց համար անհասկանալի է ճարտարապետական արժեք ասվածը, ուրեմն խնդիրը ոչ միայն իրավական է, այլև` մշակութային և կրթական: Թե որտեղի՞ց է պետք սկսել այդ կրթությունը, իշխանության ո՞ր էշելոնից դեպի վար՝ մնում է կռահել: Ի վերջո, ամեն փոխվող, եկող-գնացող իշխանություն դատվում է նաև իր թողած մշակութային հետքով:
– Թողնում են: Այդ բոլոր արձանները հենց մշակութային հետքեր են:
– Հասկանալի է։ Արդեն խոսեցինք դրա մասին: Բայց մերը ռացիոնալ չէ, հետքն էլ անհասկանալի է: Քաղաքն իր միջավայրի հստակությամբ և պահպանմամբ է որպես քաղաք գոյատևում: Ի վերջո, այստեղ անապատ չէր, այն «անապատի» վերածվում է: Ես երկու տարի ապրել և աշխատել եմ անապատում կառուցվող երկրներում` Դուբայում, Օմանում: Երկու ծայրաստիճան տարբեր մշակութային խնդիրներ լուծող երկրներում: Օմանում սուլթանն արգելել է երկնաքերներ կառուցել: Սուլթանը հարգում է երկրի պատմական անցյալը, վերականգնում է հողաշեն ամրոցները և կառուցում օպերա: Իսկ Դուբայում լուծվում է բոլորովին այլ խնդիր: Պատմական անցյալից պահպանելու շատ քիչ բան կա: Կա խնդիր կառուցելու գերժամանակակից քաղաք, որը կլինի հրապուրիչ տարբեր օտարազգի ներդրողների համար, որոնք այսօր այդ երկրի համար տնտեսական շատ ավելի մեծ գործոն են, քան նավթը կամ գազը:
Երկու դեպքում էլ կա հստակ մշակութային և քաղաքաշինական քաղաքականություն: Մեկը` բավական սակավ, բայց մշակութային ավանդույթներով առաջնորդվող, մյուսը` ոչ պակաս պատմական, տնտեսական ավանդույթով: Որքան գիտեմ` դարեր ի վեր Արաբական թերակղզու հյուսիսարևմտյան տոհմերն ապրել են անապատը հատող քարավանների և փոքր նավահանգիստների առևտրի շնորհիվ:
Այդպես է նաև այսօր: Ընդամենը 46 տարի առաջ ստեղծվել է Էմիրություն։ Քարավաններին փոխարինել է աշխարհի ամենամեծ ավիաընկերությունը: Ամեն ինչ հստակ է: Համեմատությունը հեշտացնելու համար մոռանանք մեզ այդքան մոտ թվացող եվրոպական երկրներն իրենց դարերով անխափան կերպով զարգացած քաղաքներով, զուգահեռներ անցկացնենք Երևանի և բերածս երկու քաղաքների հետ և կռահենք, թե ո՛րն է մեր երկրի մշակութային քաղաքականության գիծը:
Կա՞ արդյոք այդպիսի հասկացություն: Որքան գիտեմ՝ մենք սուլթան չունենք, ոչ էլ` էմիրներ: Միգուցե հարց տանք` ինչպե՞ս է այդ արձանի տեղադրման գաղափարի հեղինակը կարողացել պաշտպանել, համոզել, որ իր մտածածը լավ է, ճիշտ է: Ո՞ւմ առաջ է նա հաշվետու: Բեռլինում տեսա, թե ինչպես են ապագա ճարտարապետները` ուսանողները, պաշտպանում եռամսյակի իրենց կուրսային նախագիծը: Դուք կզարմանայիք: Այդպիսի տաքարյուն քննարկումներ նույնիսկ մեր խորհրդարանում չեն լինում: Թող գերմանացի ուսանողներն ինձ ներեն:
– Սովետական ժամանակներում ինչքան գեղեցիկ արձաններ տեղադրվեցին, մասնավորապես, բարեկարգման մաս կազմող փոքր գործերը. օրինակ` Հովհաննես Բեջանյանի «Ջրավաճառ» տղայի արձանը` փոքրիկ, գողտրիկ, կոլորիտային, Սայաթ-Նովայի -Աբովյան խաչմերուկում Ղուկաս Չուբարյանի «Եղնիկները»` հարթ և մետաղե, Ռաֆայել Իսրայելյանի տուֆե ծաղիկներով բարձրաքանդակը, Ֆիլհարմոնիայի մեծ դահլիճի դիմացի մարմարե փոքրիկ եղնիկը, Բդեյանի կերամիկան, Աբովյան փողոցի հուշասյուները և մյուս արդեն բացակա դեկորատիվ դրվագները:
– Ես ոչ մի նոստալգիա չունեմ սովետական շրջանի հանդեպ: Բավական գիտակից տարիքում վկա եմ եղել նրա փլուզմանը: Միևնույն ժամանակ եթե այդ շրջանից կա որևէ լավ բան, ապա ոչ ոք չի խանգարում առանձնացնել այդ լավը և որպես օրինակ վերցնել: Լավ կլիներ, որ այդ Ձեր նշած բարեկարգման մաս կազմող քանդակները պահպանված լինեին: Բայց ավելին ասեմ` կուզեի, որ պահպանված լինեին սովետական շրջանի այսպես կոչված «գաղափարակիր» ամենահաջողված քանդակները: Կուզեի կանգնած մնար «Բանվորի» արձանը: Իհարկե, Լենինին հրապարակից տեղափոխել պետք էր և տեղում, ինչու ոչ, դեռ այն ժամանակ, տեղադրել Արամ Մանուկյանինը: Իլյիչի համար գտնել որևէ ուրիշ տեղ: Ամենաանսպասելի, բայց համապատասխան տեղը, օրինակ` բնության գրկում: Ավելի լավ չէ՞ր լինի, քան մասնատելը և պատկերասրահի բակում պահելը: Բայց ամենաշատ կուզեի, որ դիցաբանության շղարշի ետևից նայելու փոխարեն մենք սթափված և արդեն հաշտված լինեինք մեր անցյալի հետ, ավելի հստակ տեսնեինք մեր վաղվա օրը:
Քանդակագործության հանդեպ էլ ունենայինք ավելի հղկված, միևնույն ժամանակ ավելի անմիջական և հետաքրքրասեր վերաբերմունք։ Չուբարի անունը տվեցիք, նրա հետ կապված մի հետաքրքիր պատմություն պատմեմ, որը կապված է Ձեր տված հարցերի հետ: Ղուկաս Չուբարյանի Ալեքսանդր Սպենդիարյանի քանդակը մասնակցում է մրցույթի և հաղթում: Այն այսօր Ազատության հրապարակում է: Սակայն անանուն մրցույթով արված այդ ընտրությունից հետո պարզվում է, որ այն «ժողովրդի թշնամու» որդու գործ է: Չուբարյանի հայրն այդ ժամանակ աքսորված էր: Այնուամենայնիվ, չեն հրաժարվում հաղթած քանդակից, որովհետև աշխատանքը, ըստ հանձնաժողովի, արժանի էր: Խնդիրը միայն հեղինակի ազգանունն էր: Որոշվում է քանդակը ձևակերպել ուրիշ քանդակագործի անունով` որպես համահեղինակություն: Սա որպես մի տգեղ օրինակ` սովետական իրականությունից: Բայց նույնիսկ այս օրինակի մեջ մի դրական խորհուրդ եմ տեսնում նրանց համար, ովքեր նման որոշումներ են ընդունում այսօր:
– Քաղաքական կտրուկ փոփոխությունից հետո ինչպե՞ս է լինում, որ մշակույթն այդքան խոցելի ու անճանաչելի է դառնում: Ինչո՞ւ շարունակականությունը չի պահպանում:
– Երբեք չի կարողացել պահպանել` սկսած Եգիպտոսի Հին թագավորությունից կամ վաղ դինաստիական ժամանակաշրջանից: Մեզ հենց այդպես են դասավանդում արվեստի պատմությունը: Մենք քանդակի մասին ենք խոսում, իսկ Արևմտյան Եվրոպայում նույնիսկ կահույքի ոճն էր թելադրվում և փոխվում ամեն նոր եկած թագավորով:
– Աբու Դաբիում միանգամից կողք կողքի չորս խոշոր աշխարհահռչակ ժամանակակից թանգարաններ են բացվում: Կամ Ձեր նշած օրինակը բերեմ` Օմանի սուլթանը օպերայի սիրահար է, այնտեղ ուրիշ քաղաք է կառուցվում: Մեր բախտը չի բերել` սուլթանը օպերա չի սիրում:
– Չէ՛, ի՞նչ կապ ունի բախտը: Հենց կամքը կապ ունի: Նայեք, թե ինչ ինտերիերում են նստում, հարցազրույց տալիս, հյուրեր ընդունում մեր երկրի ղեկավարները: Մի օր հեռուստացույցով նկատեցի մի դեկորատիվ բուխարի, որի օջախի պատերն սպիտակ էին ներկված և ձևի համար փայտեր էլ էին դրված: Երկրի նախագահն ընդունում էր ինչ-որ մեկին․ սա բեմադրության շատ անհաջող դրվագ էր: Որպես դիզայներ եմ ասում: Իսկ օպերա մեզ մոտ կառուցել են, երբ Օմանի սուլթանի հայրը երևի դեռ սուլթան չէր։ Եթե փորձեի ամփոփել ասածս, կարծում եմ՝ խնդիրը իրականության հետ կապը չկորցնելու մեջ է:
– 22 տարի է՝ Հայաստանում չեք ապրել: Մեկ տարի է, ինչ Հայաստանում եք: Ո՞ր ժամանակի Երևանն եք կարոտով հիշում:
– Զարմանալի կթվա, բայց 1988-1992 թվականները: Այդ ժամանակ ամեն ինչ թվում էր հնարավոր: Երևակայական թռիչքի հնարավորություն կար, իսկ դա կարևոր բան է: Մի ընկեր ունեմ, այդ տարիներին ինձ հարց տվեց`«Չե՞նք կարող Երևանում կանգնեցնել Ֆրենկ Զապպայի քանդակը, լսել եմ` Լիտվայում կանգնեցրել են Ջիմմի Հենդրիքսինը»: Հակառակ ընդունված պատկերացումների` կար հպարտություն: Հիշում եմ` ՀՀ անձնագիր ստանալն ինչ յուրահատուկ զգացում էր: Չեմ կարծում, թե որևէ ռազմահայրենասիրական քանդակ կարողանա այսօր նույն զգացումը ծնել:
Հարցազրույցը` Մարինա Բաղդագյուլյանի
MediaLab.am
