Հատկապես հետպատերազմական շրջանում, երբ հաշմանդամության թեման առավել արդիական է դարձել, ավելացել են թեմայի լուսաբանման փորձերը։ Ըստ էության, հաշմանդամության թեմայի լուսաբանումը կամ հաշմանդամություն ունեցող անձանց վերաբերյալ նյութերի հրապարակումը մեկ հիմնական նպատակ ունի՝ կոտրել հաշմանդամության վերաբերյալ հասարակական կարծրատիպերը։
Սակայն կերպը, որով ներկայացվում են այդ հրապարակումները, շատ հաճախ ոչ թե կոտրում է կարծրատիպերը, այլ խորացնում դրանք։ «Մեդիալաբը» խնդրի վերաբերյալ զրուցել է «Հավասար իրավունքներ, հավասար հնարավորություններ» հաշմանդամություն ունեցող անձանց հասարակական կազմակերպության նախագահ Անուշ Ասլանյանի հետ։
– Պատերազմի հետևանքով հաշմանդամություն ձեռք բերած տղաներն այսօր հայաստանյան մեդիայի դիտակետում են։ Եվ դա նորմալ է, այդպես պետք է լինի։ Սակայն խնդիրը նրանց մասին պատրաստվող հրապարակումներն են և դրանց զգայունությունը։
Եթե խոսենք օրինակներով, ապա կարող ենք քննարկել վերջին հրապարակումներից մեկը, որը շատ լայն տարածում գտավ, և գրեթե բոլոր լրատվամիջոցներում վերնագրվեց՝ «Երկու թևերը կորցրած զինվորը նշանվել է»։ Բոլոր լրատվամիջոցները վերնագրում շեշտում էին տղայի հաշմանդամություն ունենալու հանգամանքը՝ այդպիսով խղճահարություն առաջացնելով տղայի նկատմամբ։
– Այո՛, ճիշտ եք նկատել։ Իրականում ես այս զարգացումներին սպասում էի պատերազմն սկսվելուց ի վեր։ Շատերը մեզ, գուցե, չհասկանան, որովհետև նրանց մղումներն իրոք ազնիվ են, նրանք փորձում են բարի գործ անել, բայց մեդիագրագիտությունը չափազանց կարևոր է նման զգայուն թեմաների լուսաբանման ընթացքում, որովհետև հասարակական տրամադրությունների, վերաբերմունքի, մտքի ձևավորման գործում մեդիան անկյունաքարային նշանակություն ունի։
Հաշմանդամությունը այս հրապարակումներում դիտարկվում է որպես երիտասարդի ինքնության հիմնական բաղադրիչ, մինչդեռ դա նրա բազմաթիվ հատկանիշներից մեկն է միայն, և նրա ինքնության, անհատականության ձևավորման համար ոչ ամենակարևորը։
Վերջերս ԱԺ պատգամավորներից մեկը մի նախաձեռնությամբ հանդես եկավ, ըստ որի առաջարկում էր «Սոցիալական ձեռնարկությունների ասոցիացիայի» անդամներին դրամական կամ այլ տեսակի աջակցություն ցուցաբերել պատերազմի հետևանքով հաշմանդամություն ձեռք բերած այն երիտասարդներին, որոնք պատրաստվում են ամուսնանալ, ընտանիք կազմել։
Ինձ համար սա ուղղակի զարմանալի մոտեցում էր, և ես փոքրիկ հարցում անցկացրեցի՝ պարզելու համար, թե ո՞րը պետք է լինի այդ տղաներին աջակցելու հիմնական նպատակը։ Որպես հնարավոր պատասխանի առաջին տարբերակ նշել էի նորաստեղծ ընտանիք լինելու հանգամանքը, որոնց բոլորին էլ աջակցություն պետք է։
Երկրորդ հնարավոր պատասխանն այն էր, որ երիտասարդը պատերազմի մասնակից է, զինվոր, պայքարել է մեր հայրենիքի համար և այս պահին ֆինանսական աջակցության կարիք ունի։
Երրորդ պատասխանը հաշմանդամություն ունենալու հանգամանքն էր։
Բոլորը քվեարկեցին երրորդ տարբերակի օգտին։ Դրանից հետո շատ տհաճ դեբատներ սկսվեցին։ Ես փորձում էի հասկացնել, որ դա սխալ մոտեցում է, որ այդկերպ մենք խրախուսում ենք զույգի այն անդամին, որը հաշմանդամություն չունի, որովհետև իր արածը հերոսություն ենք համարում։
Ձեր բերած օրինակին ես էլ եմ հանդիպել համացանցում։ Եվ նմանատիպ այլ նյութերի ևս։ Հատկապես մեկնաբանությունները կարդալը չափազանց տհաճ էր, որովհետև տղայի հետ նշանադրվելու կամ ընտանիք կազմելու քայլը աղջկա կողմից դիտարկվում էր որպես զոհաբերություն։
– Սա նշանակում է, որ անընդհատ մատնանշելով և շեշտադրելով մարդու՝ հաշմանդամություն ունենալու հանգամանքը, մենք՝ լրագրողներս, ի սկզբանե համարում ենք, որ նրան սիրելը խիզախություն է, որ հաշմանդամություն ունեցող մարդուն սիրել կամ նրա հետ ընտանիք կազմել այլևս հնարավոր չէ։
– Այո՛, հենց այդպես, որովհետև դա ձևակերպվում և ներկայացվում է որպես անսովոր, գրեթե անհնարին ինչ-որ բան, մինչդեռ սերը չափազանց հնարավոր և բնական երևույթ է։
Իմ գործընկերներից մեկը, ով չի տեսնում, ամուսնացած է, երեխա ունի։ Ամեն անգամ, երբ լրագրողները զանգահարում են նրան և խնդրում նյութ պատրաստել նրա ընտանիքի մասին, նա հրաժարվում է, որովհետև չի հասկանում, թե ինչո՛վ է իր կազմած ընտանիքը տարբերվում մյուս բոլոր ընտանիքներից։
Ինչո՞ւ մարդկանց հետաքրքիր չեն մյուս ընտանիքները՝ իրենց բազմաթիվ խնդիրներով, ձեռքբերումներով, ուրախություններով։ Միայն այն պատճառով, որ դրանցում չկա՞ հաշմանդամություն ունեցող անձ։
Իհարկե, խնդրին անդրադառնալ պետք է։ Դա նաև խրախուսման ձև է, որովհետև, ի վերջո, պետք է ընդունենք, որ հասարակության համար սա դեռևս արտասովոր երևույթ է։
Բայց եկեք դա անենք մի քիչ այլ կերպ։ Օրինակ՝ լուսաբանենք նորաստեղծ ընտանիքի խնդիրները, խոսենք աշխատանքային սակավ հնարավորությունների մասին, վերաինտեգրման հնարավորությունների, նրանց երազանքների, կարողությունների, ջանքերի մասին և այդ շղարշի տակ նշենք նաև հաշմանդամություն ունենալու հանգամանքը։
Հատկապես այսօր դա շատ հեշտ է անել։ Կարելի է խոսքում կամ տեքստում ընդհանրապես չխոսել հաշմանդամություն ունենալու մասին, բայց լուսանկարով, օրինակ՝ ամեն ինչ պարզ կդառնա։
– Իրականում խնդրի լուսաբանումից խուսափել չենք կարող, որովհետև մեր շուրջը երբևէ չենք տեսել այսքան շատ հաշմանդամություն ունեցող անձանց։ Սա մեդիայի համար բավական անսովոր վիճակ է։
Խորհրդային տարիներին պետական քաղաքականությունն ուղղված էր նրանց մարգինալացմանը, կարելի էր կարծել, թե Խորհրդային Միությունում հաշմանդամություն ունեցող անձինք ընդհանրապես չկան։ Նրանք անտեսանելի էին։
Անկախության տարիներին, իհարկե, իրավիճակը փոխվեց, բայց այդ փոփոխություններն էլ բավականին դանդաղ են տեղի ունենում, ինչպես գրեթե բոլոր երկրներում։
Այսօր, ցավոք, պատերազմի այս հետևանքը չափազանց նկատելի է մեզանում։ Ձեր կարծիքով՝ ինչպիսի՞ն պետք է լինի լրատվամիջոցների աշխատանքը՝ այս խնդիրները հնարավորինս սահուն լուծելու համար։
– Այո՛, հայաստանյան լրատվադաշտի համար սա բավականին նոր ոլորտ է, և բացթողումներն էլ, իհարկե, հասկանալի են։ Ես կարծում եմ, որ լրագրողները, ովքեր որոշում են անդրադառնալ խնդրին, պետք է ավելի անվախ լինեն, չկաշկանդվեն ոլորտում գործող ՀԿ-ների հետ համագործակցությունից, նրանց խորհրդատվությունից։
Անգամ ես, որ հաշմանդամություն ունեմ, բազմաթիվ տարիներ ոլորտում եմ աշխատում, հաճախ դիմում եմ հաշմանդամություն ունեցող իմ ծանոթ-ընկերներին, հարցնում եմ՝ ինչպե՞ս ավելի ճիշտ ձևակերպել այս կամ այն միտքը, կամ ինչպե՞ս խոսել հաշմանդամության իրենց տեսակի մասին, որովհետև հաշմանդամությունն էլ տարբեր է, ես կարող եմ նաև չիմանալ շատ մանրուքներ։
Օրինակ՝ Լոռու մարզում, որտեղ մենք ենք աշխատում, հաճախ վերապատրաստման դասընթացներ ենք կազմակերպում լրագրողների համար։ Սակայն երբ հրավիրում ենք լրագրողներին, նրանց մի մասը հրաժարվում է մասնակցելուց՝ նշելով, թե իրենք ամեն ինչ գիտեն թեմայի հետ կապված։
Հետո հանկարծ տեսնում ես, որ անվասայլակով տեղաշարժվող մարդու մասին նյութ են պատրաստել, բայց կադրում միայն անվասայլակի անիվն է։ Հիմա հարց է առաջանում՝ ինչի՞ մասին էր նյութը․ անվասայլակով տեղաշարժվող մարդո՞ւ, թե՞ անիվի։
Կարծում եմ՝ այստեղ շատ կարևոր է նաև պետական աջակցությունը և՛ մեթոդական, և՛ դասընթացների կազմակերպման միջոցով։
Այսօր այս խնդիրն առավել քան ակտուալ է, և սա նաև հնարավորություն է կրթելու մեր գործընկեր լրագրողներին՝ թեմայի լուսաբանման իմաստով, հատկապես որ, խնդիրը նաև երկարաժամկետ կտրվածքով է ակտուալ լինելու։ Այս գործընթացում պետությունը կարող է ներգրավել նաև միջազգային գործընկերների, որոնք, համոզված եմ, կաջակցեն։
– Մենք խոսեցինք մի կողմի մասին՝ լրագրողների։ Հիմա ուզում եմ հարցնել՝ ի՞նչ խորհուրդ կարող ենք տալ հաշմանդամություն ունեցող անձանց, հատկապես՝ պատերազմի հետևանքով հաշմանդամություն ձեռք բերած տղաներին։ Ինչի՞ց իրենք պետք է սկսեն։ Որովհետև իրենց հաշմանդամության նկատմամբ նրանց մոտեցումը ևս չափազանց կարևոր է՝ հենց «զոհի» և «զոհաբերվողի» մասին դիսկուրսում։
– Միանշանակ։ Դա, երևի, ամենակարևորն է, որովհետև, եթե դու քեզ զոհ չես համարում, ուրիշ որևէ մեկը այդպես չի համարի։ Երբ դու հաշմանդամությամբ չես ծնվում, և հաշմանդամություն ձեռք ես բերում որոշակի իրադարձությունների կամ դեպքերի բերումով, կրկնակի բարդ է հաշտվել նոր իրողությունների հետ։
Ընդունել ինքդ քեզ։ Ամենասովորական օրինակը․ մինչև հաշմանդամություն ձեռք բերելը դու ազատ ես քո բնակարանում, տեղաշարժի իմաստով։ Դրանից հետո անգամ սեփական տունդ այլևս հարմար չէ ապրելու համար, դու այլևս չես կարող խոհանոցի պահարանի երկրորդ դարակից բաժակդ վերցնել։
Դրան սովորելը չափազանց բարդ է։ Եվ նման թվացյալ մանրուքները շատ են ազդում մարդկանց հոգեբանական վիճակի, նրանց սոցիալականացման, վերաինտեգրման գործընթացի վրա։
Այստեղ շատ կարևոր է հոգեբանների աշխատանքը, հատկապես՝ ռազմական հոգեբանների, իսկ հոգեբանության այս ճյուղը Հայաստանում ուղղակի չկա։ Ինձ մի հրամանատար էր գրել, ասում էր՝ «Ես երկու զինվորի եմ փրկել։
Վիրավորվել են, կարողացել եմ փրկել, բայց ոտքերը կտրել են։ Ու հիմա այդ տղաները մեղադրում են ինձ՝ իրենց փրկելու համար։ Ասում են, որ պետք է թույլ տայի, որ մահանային, որովհետև չեն ուզում այսպես ապրել»։ Այո՛, սա շատ սովորական առաջին ռեակցիա է, սա կանխատեսելի է, բայց մենք պետք է փորձենք օգնել այս տղաներին։
Ես ունեմ յութուբյան ալիք՝ «Հաշմանդամության փիլիսոփայություն՝ Անուշ Ասլանյանի հետ», որտեղ կարճ տեսանյութերի օգնությամբ փորձում եմ ներկայացնել հաշմանդամության հետ կապված խնդիրները՝ մի քիչ թեթև, հումորային կերպով։
Օրինակ՝ ասում եմ, որ, եթե դուք անվասայլակով եք տեղաշարժվում, հանգիստ կարող եք բողոքի ցույցերի մասնակցել, և ձեզ որևէ ոստիկան բերման չի ենթարկի, որովհետև նրանց մեքենաները ձեզ համար հարմարեցված չեն։
Սեփական հաշմանդամությունն ընդունելը չափազանց բարդ է։ Ես միայն մեկ տարի է՝ ինչ ինքս ինձ հետ հաշտ եմ ապրում։ Բայց դա նաև ամենակարևոր քայլն է։
Այդ գործընթացին նպաստել հնարավոր է շատ պարզ միջոցներով։ Գոյություն ունի շղթա․ անձը ծնվում է, գնում մանկապարտեզ, դպրոց, համալսարան, որից հետո՝ աշխատատեղ։ Մենք միշտ այս շղթայի հակառակ կողմից ենք սկսում․ պայքարում ենք, որ աշխատատեղերը հարմարեցվեն հաշմանդամություն ունեցող անձանց համար կամ համալսարանները։
Բայց մենք մոռանում ենք, որ նույն այդ մարդը չի կարողանում տնից դուրս գալ, որովհետև նրա բնակարանը, շենքը, շքամուտքը հարմարեցված չեն։ Նա ուղղակի ֆիզիկապես չի կարողանում տնից դուրս գալ՝ մյուս հարմարեցումներից օգտվելու համար։
Ինձ թվում է՝ հաշմանդամություն ունեցող անձանց աջակցության առաջին քայլը հենց դա պետք է լինի՝ նրանց կեցության վայրի հարմարեցումը իրենց հաշմանդամությանը։ Ես հասկանում եմ, որ սա լուրջ ֆինանսական խնդիր է, բայց պետությանը այս հարցում կարող են աջակցել միջազգային գործընկերները։
Սոնա Մարտիրոսյան
MediaLab.am
