«Մեդիալաբի» հարցերին պատասխանում է տնտեսագետ Սուրեն Պարսյանը
– Պարո՛ն Պարսյան, Կառավարությունը խորհրդարանի քննարկմանն է ներկայացրել մի նախագիծ, որով սահմանվում է մինչև 2029 թվականը՝ Հայաստանի ողջ տարածքում դադարեցնել հիփոթեքային վարկի տոկոսադրույքի մարմանն ուղղվող եկամտային հարկի վերադարձի համակարգը։ Նախ կնդրեմ ասեք, թե այս համակարգի ներդրման արդյունավետությունը ո՞րն էր, ու դադարեցումն ի՞նչ հետևանքներ է ունենալու։
– Երբ 2015 թվականին ընդունվեց եկամտային հարկի վերադարձի այս համակարգը, նպատակն այդ պահին լճացած անշարժ գույքի շուկայի ակտիվացումն էր։ Սկզբնական շրջանում այդ ծրագրից կարողացան օգտվել նաև նրանք, ովքեր ունևոր էին, բարձր աշխատավարձ ունեին ու կարողացան նույնիսկ 300 հազար դոլարանոց բնակարաններ ձեռք բերել այս ծրագրի շրջանակում։
Հետագայում կառավարությունը սահմանափակեց այս ծրագրից օգտվողների թիվը՝ մասնավորապես սահմանեց 55 միլիոն դրամի շեմը, և երկրորդ՝ եթե անձն ուներ բնակարան, ապա չէր կարող այս ծրագրից օգտվել, ինչի արդյունքում հիմնական շահառուները դարձան միջին խավի մարդիկ, որոնք ունեին միջին չափի աշխատավարձեր, և նրանք սկսեցին օգտվել այս ծրագրից։
Այս ծրագրից սկսեցին օգտվել նաև նրանք, ովքեր բնակարաններ ձեռք էին բերում՝ հետագայում վարձակալությամբ տրամադրելու նպատակով, այսինքն՝ այս համակարգը դարձավ ոչ միայն բնակարան ունենալու ծրագիր, այլ նաև ներդրումային ծրագիր որոշ անձանց համար։
Վերջին տարիների ընթացքում այս ծրագրի շահառուների թիվը կտրուկ ավելացավ՝ պայմանավորված այն հանգամանքով, որ բանկային համակարգն էականորեն վերանայեց հիփոթեքային վարկ վերցնելու պահանջները՝ մասնավորապես, եթե սկզբնական շրջանում բանկը պահանջում էր 30% միանվագ գումար, ապա հետագայում այդ գումարն իջեցվեց մինչև 10, հիմա արդեն՝ 0 տոկոսով, այսինքն՝ առանց որևէ միանվագ գումարի կարող ես այս հիփոթեքային ծրագրից օգտվել, բանկը պատրաստ է ֆինանսավորել։
Դրան գումարած, բանկերը նաև ավելի ճկունություն են ցուցաբերում վարկունակության գնահատման ժամանակ, այսինքն՝ տրամադրում են վարկեր ոչ միայն մեկ անձի, այլ նաև խմբային տարբերակով են դիտարկում վարկերի տրամադրումը, այսպես ասած՝ համավարկառու փաթեթներ են պատրաստում, ու այս ամենի արդյունքում կտրուկ ավելացավ շահառուների թիվը։
Եթե նայենք արդեն պետական բյուջեից հատկացումներին, ապա եթե 2021-ին 36 միլիարդ դրամ էր հատկացվում եկամտային հարկի վերադարձի համար, 2022-ին՝ 52 միլիարդ, ապա 2023-ին՝ 80 միլիարդ դրամ է հատկացվել եկամտային հարկի վերադարձման համար։ Հաշվի առնելով, որ 2023 թվականին պետական բյուջեն կազմել է մոտավորապես 2,5 տրիլիոն դրամ, ապա դա մոտավորապես գալիս է 3,5%, այսինքն՝ պետական բյուջեի մոտավորապես 3,5 %-ը հատկացվում է եկամտային հարկի ծրագրին։
Այս ծրագիրը կտրուկ խթանեց անշարժ գույքի շուկան, և «վայրի» կառուցապատում սկսվեց շուկայում: Կառավարությունը նախ 2021-ին որոշում ընդունեց, որ 2022-ից դադարեցվում է Երևանի Արաբկիր ու Կենտրոն վարչական շրջանների եկամտային հարկի վերադարձման ծրագիրը, այսինքն՝ եթե այս շրջաններում բնակարաններ էին ձեռք բերում, գումարը հետ չէր տալիս։ Որոշում կայացվեց, որ 2025-ին պիտի դադարեցվի այս համակարգի կիրառումը Երևանի բոլոր վարչական շրջաններում։
Այս նոր փաթեթով, որը կառավարությունը բերել է, արդեն դադարեցնում է մարզերի եկամտային հարկի վերադարձը: Սա հիմնականում պատճառաբանվում է նրանով, որ դա պետբյուջեի համար բավականին մեծ բեռ է, ու դրա արդյունավետությունը պետք է գնահատել բյուջետային քաղաքականության տեսանկյունից։ Եթե կառավարությունն այս ուղղությամբ ծախսում է, օրինակ՝ 100 միլիարդ դրամ, ապա այս գումարով կարող է մի քանի տասնյակ շենք կառուցել ու այդ բնակարաններն անհատույց տրամադրել սոցիալապես խոցելի խմբերին։ Խնդիրն այստեղ, իրոք, պետբյուջեի գումարներն արդյունավետ ծախսելն է։
Դադարեցնելով այս ծրագիրը՝ Կառավարությունը պետք է միաժամանակ այլընտրանքային ծրագրեր առաջարկի: Ես մեկը նշեցի, կառավարությունը պետք է նաև այլ գործիքակազմեր, ֆինանսավորման մեխանիզմներ գտնի հատկապես մարզերում, քանի որ 2029-ին այստեղ ևս դադարեցվելու է այս ծրագիրը, իսկ մենք մարզերում բնակչության համաչափ զարգացման մասով բավական լուրջ խնդիրներ ունենք, այսինքն՝ պետք է խրախուսել գյուղերում, հատկապես սահմանամերձ բնակավայրերում բնակարաշինությունը։
Չպետք է այս ծրագիրը փակենք՝ փոխարենը ոչինչ չառաջարկելով, այս պահին, կարծես թե, Կառավարությունը նոր գաղափար չունի, դեռևս որոշում է կայացրել դադարեցնել ծրագիրը, սրան զուգահեռ պետք է նոր բան առաջարկի, կրկնում եմ՝ հատկապես մարզերի բնակիչների համար։
– Այսինքն՝ եթե այլընտրանք չառաջարկվի, ապա բնակարանաշինության կամ գնման ոլորտում խնդիրնե՞ր են առաջանալու։
– Ակնհայտ է, որ Կառավարությունը փորձում է նաև այս որոշման ընթացքում ծրագրի շրջանակներում խթանել, որ մարդիկ 2024-ի ընթացքում կատարեն, վերջացնեն իրենց գործարքները անշարժ գույքի մասով: Հիմա, օրինակ՝ շատերը սպասում են, որ անշարժ գույքի շուկայում գնանկում պետք է լինի, և այդ ժամանակ բնակարան ձեռք բերեն: Ըստ էության, Կառավարությունն ուղղակի և անուղղակի եղանակով խրախուսում է, որ մինչև 2024 թվականի եկամտային հարկի վերադարձի շրջանակներում բնակարան գնեն, որովհետև 2025-ից կզրկվեն այդ հնարավորությունից։
Երևանի այս շինարարությունը, որ կա, այդ շինարարության տեմպը, ծավալները բավականին մեծ են, շուկայում մենք այդքան պահանջարկ առհասարակ չունենք, ու Կառավարությունը դա լավ գիտի, ու այդ շուկայի այս փուչիկ աճը վաղ թե ուշ հանգեցնելու է բավական լուրջ խնդիրների անշարժ գույքի շուկայում:
Խնդիրներն ավելի ակնհայտ կերևան 2025 թվականին, երբ դադարեցվի Երևանում ու երևանամերձ շրջաններում եկամտային հարկի վերադարձման այդ սխեման։ Ուզում եմ նշել, որ նախկինում Կառավարությունն ասում էր, որ մարդիկ կարող են օգտվել այս ծրագրից, եթե այդ շինթույլտվությունը ստացել են մինչև 2025 թվականը, հիմա Կառավարության նոր սահմանափակմամբ ասում են՝ ոչ միայն շինթույլտվությունը մինչև 2025 թվականը վերցրած լինեն, այլև վարկային փաթեթը՝ հիփոթեքային փաթեթն էլ պետք է մինչև 2025 թվականը վերցվի, որ կարողանան օգտվել այդ ծրագրից։
– Պարո՛ն Պարսյան, իսկ շուկայում հնարավոր այդ գնանկումը որքանո՞վ է իրատեսական։
– Այնքանով, որ շուկայում ակնհայտ մեծ առաջարկ կա, բայց պահանջարկն այդքան չէ, Կառավարությունը, Կենտրոնական բանկը, առևտրային բանկերի հետ փորձում է շուկայում բարձր պահել գները, որոնք ուռճացված, փուչիկ գներ են, գերշահույթ ապահովող գներ են, ու սրա հետևանքով մենք ունենալու ենք բավականին լուրջ խնդիրներ շուկայում։
Անշարժ գույքի շուկայում գների բարձր լինելը նաև կարևոր է բանկային համակարգի համար, քանի որ բանկերն ավելի շատ հիփոթեքային վարկեր են տրամադրում, դրան գումարած՝ նաև բանկերը, ունենալով բարձր արժեքով գրավադրված գույք, հակված են, որ այդ անշարժ գույքի գինը պահպանվի: Եթե անշարժ գույքի գինը կտրուկ նվազի, օրինակ՝ 50 միլիոնանոց բնակարանը դառնա 30 միլիոն, ապա մարդը այդ բնակարանը կթողնի բանկին ու կգնա այլ գործով կզբաղվի, այսինքն՝ ինքը որևէ շահագրգռություն չի ունենա այդ վարկը մարելու։
Քրիստինե Աղաբեկյան
MediaLab.am
