Ադրբեջանական սահմանից մի քանի հարյուր մետրի վրա գտնվող Այգեպար գյուղի վերջին տունն ամեն առավոտ արևածագը դիմավորում է ադրբեջանական Ալի Բեյլի գյուղին դեմ հանդիման: Իրար աչքերի նայող երկու գյուղերն այսօր միայն կրակոցների լեզվով են խոսում միմյանց հետ, մինչդեռ ժամանակին բարեկամություն են արել, միասին ուրախություն կիսել, միասին տխրել:
Այգեպարի վերջին տան բնակիչները մշտապես ադրբեջանական գնդակոծությունների թիրախի տակ են: 63-ամյա Էլյա Հովհաննիսյանը տանը ապրում է 90 տարեկան սկեսրոջ, տղայի ու հարսի հետ:
«Մարդիկ զարմանում են, թե մենք ո´նց ենք ստեղ ապրում: Ապրում ենք, էլի: Ամեն օր էլ կրակում են մեր տան վրա, տենց օր չկա, որ չկրակեն»,- ասում է տիկին էլյան:
Տան մոտ այգի ունեն, բայց բացարձակապես չեն գնում, չեն մշակում, վախենում են:
«Հանկարծ մեկը երևաց, վռազ վրեն կրակում են: Չենք կարում գործ անենք ընդհանրապես, մենք համարյա դուրս էլ չենք գալիս տնից»,- հավելում է նա:
Տան առջևի սարերին գտնվում են մի քանի ադրբեջանական հենակետեր, որտեղից ցանկացած պահի կարող են կրակել:
«Այգեպարում ազատ կալանավորներ ենք, սաղ օրը, թողած հողերը, մարդիկ վախում են գնան աշխատեն, աշխատողին կրակում են, ինվալիդ դարձնում: Բայց թուրքն ո՞վ ա, որ վախենամ, ոչ մի բանից էլ ես չեմ վախում, որ կրակում են»,-խիզախորեն ասում է 90-ամյա Կատյա տատիկը, ով անկողնային հիվանդ է:
Չնայած կրակոցները հետքեր են թողել տան յուրաքանչյուր պատին, դարպասին ու պատուհաններին, դրանք չեն աղավաղել Հովհաննիսյանների հիշողությունը` կապված իրենց վաղեմի ադրբեջանցի «դոստերի» ու ընկերների հետ:
Հովհաննիսյանները մինչև պատերազմը մեծ արհեստանոց են ունեցել, և շատ ադրբեջանցիներ մտերիմ են եղել նրանց հետ, ճանաչել այս ընտանիքին:
«Մերոնք երկաթի գործ են արել, դարպասներ սարքել, գերեզմանոցների ռեշոտկաներ: Ամբողջ թուրքերը սաղ օրը մեր տանն են եղել, մենք շատ դոստեր ենք ունեցել, շատ լավ ադրբեջանցի ընկերներ, լավ մարդիկ, էլ ռայկոմի քարտուղար, էլ բժիշկներ, էլ պրոֆեսորներ: Բայց որ կռիվն ընկավ, էլ ով ա ում տեսել»,- ասում է տիկին Էլյան:
Նա հիշում է, թե ինչպես են ժամանակին միասին հարսանիքներ նշել, իրար տուն գնացել, անգամ թաղումների մասնակցել, իսկ պատերազմի դաշտում իրար կրկին հանդիպել:
«Գետաշենից որ թուրքերին մեր սահմանով անց էին կացնում, էդ ժամանակ ինձ իմ ծանոթը տեսել ա, կանչել ա: Ասել ա` Էլյա, խալա, ո՞նց եք, ասել եմ` չե՞ս իմանում ոնց ենք, աչքդ դուրս գա, սաղ տունս քանդել ես: «Ես ի՞նչ անեմ, Էլյա խալա, ոնց որ դուք, նենց էլ մենք, ես կուզեի՞, որ ձեզ վնաս լիներ», ասել ա, բայց ինքն իմ տան կառուցման ժամանակ մասնակցել ա, օգնել ա մեզ»,- պատմում է տիկին Էլյան:
Նա հիշում է նաև, որ ամուսնու եղբորը պատերազմի ժամանակ ադրբեջանցիները թեյով են հյուրասիրել և հետ ուղարկել, երբ Ադրբեջանի Ղազախի միլպետը ճանաչել է, թե ո´ւմ տղան է:
«Ասել ա` ուստա Գրիգորի տղեն ա, ոչ մեկդ մոտ չգա իրան, ու չայ են խմացրել, հետո միլպետը, որ մեզ ծանոթ ա եղել, իրա ձեռով նստացրել ա իրա վիլիսը, պիրել իրա սահմանը ու թողել, ասել` գնա, Հարո´ւթ»:
Դեպքը եղել է 1991-ին ու դրանից հետո մինչ օրս էլ ոչ մի կապ, ոչ մի լուր չի եղել ադրբեջանական կողմից:
«Միայն մի քանի տարի առաջ Թիֆլիսում մեր այգեպարցի մեկին պատահմամբ մեր դոստի կինն է տեսնում և մեզնից հարցնում: Ասում է` ուշքս գնում ա, էնքան կարոտել եմ, որ իմանամ` ինձ ձեռ չեն տալ, ես կգամ-կանցնեմ սահմանը: Ասել ա` ես գիտեմ, որ հայերը ինձ չեն կպչի, ես կարամ գամ, անցնեմ, իրանց տենամ, բայց մեր թուրքերը կեղտոտ են, նրանք ինձ կսպանեն, որ անցնեմ»,- պատմում է տիկին Էլյան ու հիշողություններից նորից վերադառնում իրականություն:
Նրանց տան վերին հարկն ամբողջովին ավերված է, որը` պատերազմից, որը` վերջին տարիների կրակոցներից: Հովհաննիսյաններն ապրում են ներքևի հարկում և ուժեղ գնդակոծությունների ժամանակ թաքնվում են տան ամենաապահով տեղում ՝ բաղնիքում:
«Կրակոցները որ սկսում ա, տան լույսերն անջատում ենք, քինում, մտնում ենք բաղնիք: Ըստեղ էլ մի դուռ ենք բաց արել, որ հանկարծ կրակեն, բացենք, էս տան հետևի ճամփով փախչենք, թե չէ դիմացով կրակի տակ ենք: Պատուհաններն էլ սաղ ցելաֆան ա խփած, էնքան կրակած ա, որ սաղ ապակիները ջարդած ա»:
Տիկին Էլյան ունի երկու զույգ տղա և մեկ աղջիկ: Նրա երկու որդիներն էլ մասնակցել են Ղարաբաղյան պատերազմին, իսկ ամուսինն ու սկեսրայրը շատ վաղ են մահացել, մինչ պատերազմը սկսվելը:
Այժմ նրա հետ է ապրում որդիներից միայն մեկը: Մյուս տղան ու աղջիկը բնակվում են Ռուսաստանում: Տիկին Էլյան հիշում է, թե ինչ դժվարությունների միջով է անցել` միայնակ մեծացնելով, պահելով իր երեխաներին, բայց փառք է տալիս Աստծուն, որ հիմա թոռնիկներ ունի:
«Իմ հետ ապրող տղաս նոր ա ամուսնացել, դեռ երեխա չունեն: Մեկ-մեկ սեզոնին ճանապարհների շինարարության վրա ա աշխատում, էն էլ յա կա, յա չկա: Ռուսաստանի տղաս էլ, թե կարողանում ա, օգնում ա»:
Չնայած սոցիալական դժվար պայմաններին և կյանքին ամեն օր սպառնացող իրավիճակին՝ Հովակիմյանները երբևէ ցանկություն չեն ունեցել լքելու իրենց տունն ու գյուղը:
«Ու՞ր քինամ, իմ հողը, իմ տունը ստեղ ա, որտե՞ղ քինամ: Չէ´, չեմ քինա, ես իմ հողից դուրս չեմ գա: Նախ` ծեր կիսուր ունեմ, 90 տարեկան, հետո` մեր գերեզմանները ստեղ են, ամուսինս 30 տարի ա` մահացել ա, տեգրս` մահացած, կեսրարս` մահացած, գերեզմանները ստեղ մոտ, մենք սաղ թողենք-քինանք ի՞նչ կդառնա: Էս ա մեր հողը, ապրում ենք, էլի: Ինչքան Աստված կյանք ա տվել, էդքան էլ կապրենք»,-ասում է տիկին Էլյան:
Լիլիթ Առաքելյան
Լուսանկարում ` Էլյա Հովհաննիսյանը
© Medialab.am