«Մեդիալաբի» հարցերին պատասխանում է Հովհաննես Թումանյանի անվան տիկնիկային թատրոնի գեղարվեստական ղեկավար Ռուբեն Բաբայանը։
– Պարո՛ն Բաբայան, Թումանյանի տուն-թանգարանի կազմակերպած «Խավարում» ցուցահանդեսը կասեցվեց։ Ձեր կարծիքով՝ ինչո՞ւ իշխանությունները գնացին այդ քայլին, արդյոք սա նույն հետապնդումները չեն։ Այն, ինչ տեղի ունեցավ, հնարավո՞ր է վատ նախադեպ դառնա։
– Ես կարծում եմ՝ մինչև մենք վերջնական չորոշենք, թե ինչ արժեհամակարգում ենք ուզում գտնվել, նման դեպքերը կշարունակվեն, միգուցե ավելի ծանր կամ թեթև ձևեր ընդունեն։ Սա առաջին ու վերջին դեպքը չէ։
Մենք պարտավոր ենք անցնել մի ճանապարհ, որը կոչվում է դեկոմունիզացիա։ Ես նկատի ունեմ այն երկրները, որոնք հասկանում են, որ այդ համակարգը եղել է անմարդկային, որոնք իրենց հետագա կյանքը, պետական կառուցվածքը, սկզբունքները այլ ձևով են կառուցում, մարդու իրավունքները, մարդու կյանքը դառնում են մեծագույն արժեք։
Նրանք պարտադիր կերպով, լինի դատական որոշումով թե պետական, դատապարտում են անցյալի բոլոր վատ երևույթները, հիանալի հասկանալով, որ դրանք պետք է վերագրել ոչ թե կոնկրետ մարդկանց, այլ կոնկրետ համակարգին։ Մարդիկ եղել են այդ համակարգի կրողը, և եթե դատապարտում ենք այդ համակարգը, այսուհետ ընտրում ենք ուրիշ արժեհամակարգ, ամեն ինչ իր տեղն է ընկնում, և նման դեպքեր չեն կատարվում։ Նկատի ունեմ, որ մեր վերաբերմունքն անցյալի նկատմամբ կախված չի լինում այն բանից, թե ով է այսօր իշխանության գլուխ, ով է քո երկրի ռազմաքաղաքական ընկերը կամ դաշնակիցը, ով` ոչ։ Դու ընտրել են ապրելու նման սկզբունք և ըստ այդմ գնահատում ես քո անցյալը։ Մենք, ցավոք, այս 26 տարվա ընթացքում այդ կարևորագույն խնդիրը մեզ համար չլուծեցինք։
– Մե՞նք, թե՞ իշխանությունը։
– Կարծում եմ՝ նաև մենք։ Եթե մենք ի սկզբանե իշխանությունից պահանջեինք դատապարտել այդ համակարգը, հրաժարվել դրանից, հասկանալով, որ այն բոլոր դրական կողմերը, որոնք եղել են, բացարձակապես կապ չունեն համակարգի հետ, որ չի կարելի արդարացնել զանգվածային սպանությունները` կառուցված գործարանների անհրաժեշտությամբ։ Կամ` չի կարելի ամեն ինչ բարդել ժամանակի վրա, որովհետև եթե ամեն ինչ բարդում ենք ժամանակի վրա, ասելով` ժամանակներն այդպիսիք են, մենք զարմանալիորեն կրկնում ենք ցեղասպանությունը ժխտող թուրքերի փաստարկները։ Թուրքերն էլ են ասում՝ ժամանակն այդպիսին էր, պատերազմ էր, հայերն ապստամբում էին և այլն։ Մոտավորապես նույն փաստարկները մենք ենք բերում՝ դե, այդպիսի ժամանակներ էին։ Ժամանակը չեն ընտրում, ժամանակի մեջ ապրում են, կարգին մարդիկ ամենածանր ժամանակներում իրենց դրսևորում են որպես կարգին մարդ, և կան մարդիկ, որոնք նույնիսկ ամենալավ ժամանակներում հաջողացնում են ստորություններ անել։ Ուրեմն ժամանակը չի կարող մարդկային ստորության արդարացում լինել։
– Այս ամենի համար ավելի շատ քննադատվեց մշակույթի նախարարությունը, բայց արդյոք հրահանգը չի՞ գալիս ավելի վերևից։
– Չեմ կարծում, որ մշակույթի նախարարն ու փոխնախարարը սեփական նախաձեռնությամբ նման քայլի դիմեին։ Նրանք հիանալի հասկանում էին, թե դա ինչ արձագանք կարող էր ունենալ։ Ես չգիտեմ` ո՛վ է եղել նախաձեռնողը, գուցե եղել է մեկ մարդ, գուցե` կառույց, կամ, ընդհանրապես, Հայաստանից դուրս է նախաձեռնողը։ Անկեղծ ասած, դա ինձ չի էլ հետաքրքրում, որովհետև մինչև չունենանք պաշտոնական հրաժարում նման արժեհամակարգից, մեզ մոտ մշտապես նման երևույթներ տեղի կունենան։
Երբ ունենանք այդ պաշտոնական հրաժարումը, որ մենք հանրությունով, պետությունով, իշխանությունով, ընդդիմությունով դատապարտում ենք դա և հրաժարվում դրանից, այդ ժամանակ շատ ավելի հեշտ կլինի, որ նման միջադեպեր չլինեն։ Որովհետև կա համապատասխան փաստաթուղթ, և ոչ ոք այդ ժամանակ չի համարձակվի դա արդարացնել։ Էլ չեմ ասում, որ 21-րդ դարում չգիտեմ ինչով պետք է առաջնորդվել նման քայլի դիմելու համար։ Դա խայտառակություն է, որը վերաբերում է բոլորիս, որովհետև մենք իրականում այս 25-26 տարվա ընթացքում այդ ուղղությամբ շատ քիչ բան կատարեցինք։
Մենք չհերոսացրեցինք այն մարդկանց, որոնք իսկապես պայքարում էին Հայաստանի անկախության համար, որոնք իրենց կյանքը, իրենց ազատությունը զոհաբերեցին Հայաստանի անկախության պայքարին։ Ավելին, այդ մարդկանց փորձեցինք դարձնել ծաղրի առարկա, նկատի ունենալով նրանց որոշակի անձնական հատկություններ, կարծես մենք բոլորս իդեալական ենք։ Մենք ամենագավառական ձևով գերագնահատեցինք հայկական ազգանուն ունեցող անհատի` այդ երկրի վերին ատյանում լինելը։ Մոտավորապես այնպես, ինչպես իմ երիտասարդ տարիներին կինոթատրոններում ֆիլմերի ցուցադրության ժամանակ ծափահարում էին, երբ տիտրերում հայկական ազգանուն էր երևում։
Մեր մեծագույն արժեքը մարդն է, անկախ պետությունն է, որը կարող է այդ մարդուն պաշտպանել, ապահովել նրա լիակատար իրավունքները։ Սա՛ է մեծագույն արժեքը, ոչ թե այն, որ ինչ-որ հայ ինչ-որ տեղ ինչ-որ պաշտոն է զբաղեցրել։ Ասում են` չկա չարիք առանց բարիքի։ Այդ ցուցահանդեսը լավագույն դեպքում կտևեր ևս երկու ամիս, ով ուզենար` կգնար, կդիտեր, բայց նման աղմուկ չէր լինի։
Այս արգելքը, երևի թե, մեջտեղ բերեց մեր ամենացավոտ կողմերը և այն բացերը, որ մենք ունենք։ Կարծում եմ՝ լավագույն արդյունքն այն է, որ այս ցուցահանդեսի շուտ փակվելը ստիպեց մեզ մտածել դրա մասին։ Սկսեցինք մտածել, թե ի՛նչ երկրում ենք ապրում, այդ երկիրն ի՛նչ արժեհամակարգ է որդեգրել։ Երբ 2013-ին որոշում կայացվեց միանալ ԵՏՄ կոչվածին, և ես ակտիվորեն դեմ էի արտահայտվում: Ես տնտեսագետ չէի, որ վերլուծեի, թե ի՛նչ տնտեսական առավելություններ կստանա կամ կկորցնի Հայաստանը։ Ինձ ամենաշատը մտահոգում էր, և, ցավոք, դա հաստատվեց, այն արժեհամակարգը, որտեղ իրեն սկսեց տեսնել Հայաստանը։
– Հիմա շատ է խոսվում ԵԱՏՄ-ից դուրս գալու, փողոցների անվանափոխության մասին։ Այս ամենը կարո՞ղ է Հայաստանում սրել հակառուսական տրամադրությունները։
– Մեկի համար ռուս ժողովուրդը Պուտինն է, ինձ համար, օրինակ` Տոլստոյն ու Դոստոևսկին: Սրանք տարբեր մոտեցումներ են։ Դրա համար մենք սկզբից ներքուստ պետք է դուրս գանք ԵԱՏՄ-ից, ներքուստ պետք է որդեգրենք այլ արժեհամակարգ, և այդ ժամանակ բոլոր հարցերը շատ հեշտ կլուծվեն։ Որովհետև եթե մենք նույնիսկ դուրս գանք ԵԱՏՄ-ից, բայց հոգով մնանք ԵԱՏՄ-ական, ոչինչ չի փոխվի։
Օրինակ` Ադրբեջանը ԵԱՏՄ անդամ չէ, բայց Ադրբեջանը ԵԱՏՄ երկիր է իր արժեհամակարգով, նույնը կարելի է ասել Ուզբեկստանի մասին։ Այստեղ շատ ավելի կարևոր է, թե ինչ արժեհամակարգ ենք ընդունում։ Պետք է վերլուծել մեր անցյալը, և այն, որ մեր ծնողները, նաև մենք, ապրել ենք այդ ժամանակ, եղել են շատ կարգին մարդիկ, որ կոմունիստական կուսակցության անդամ են եղել, դա որևէ բան չի նշանակում։
Մենք հո մարդկա՞նց չենք դատապարտում, մենք դատապարտում ենք այդ մոտեցումը։ Ի վերջո, քրեական օրենսգրքում դատապարտվում է հանցագործությունը՝ սպանությունը, գողությունը, հետո նոր միայն դատապարտվում են նրանք, որոնք կատարել են այդ հանցագործությունը։
Որևէ օրենսգրքում գրված չեն անուններ։ Եթե դատապարտում ես երևույթը, հետո ավելի հեշտ է լինում։ Եթե պարզապես ընտրում ես ինչ-որ մարդկանց, միշտ ընկնում ես ինչ-որ քաղաքական շահարկման մեջ։ Խրուշչովն ուզում էր ամրապնդվել իշխանության մեջ, ամբողջ մեղքը բարդեց Ստալինի ու Բերիայի վրա։ Բայց արդյոք ինքը, Մալենկովը, Մոլոտովը, Կոգանովիչը նույն խմբից չէի՞ն։
Ուրեմն կարևոր է նախ երևույթը դատապարտել, հետո նոր նայել, թե ով ինչ դերակատարում ուներ այդ երևույթի մեջ։ Երբ դատապարտում ենք երևույթը, այդկերպ կարծես ապահովում ենք մեր ապագան, որ դա այլևս չի կրկնվի։ Իսկ եթե դատապարտում ենք զուտ մարդուն, ապա Պողոսի փոխարեն կհայտնվի Պետրոսը ու կասի՝ դուք Պողոսին եք դատապարտել, ես Պետրոսն եմ, ես մաքուր եմ, բայց անում են նույն բանը։ Մեզ հետաքրքրում է ոչ թե այն, կլինի Պողոսը թե Պետրոսը, այլ այն, որ նման երևույթներ չլինեն։
Մանե Հարությունյան
MediaLab.am
