«Մեդիալաբի» հարցերին պատասխանում է պատմաբան Զոհրաբ Գևորգյանը
– Պարո՛ն Գևորգյան, Երևանում օրերս այրել են Գանդիի արձանը, ընդհանուր առմամբ, ի՞նչ էր ցույց տալիս այդ քայլը, ինչի՞ հետևանք էր կատարվածը:
– Եթե այս անգամ խոսքը Գանդիի արձանի մասին է, ապա մեկ այլ անգամ կարող է նման երևույթ լինել այլ իրավիճակում: Խնդիրն այս դեպքում որոշակի ներքին համակենսական, մտածողական, քաղաքակրթական հարցերն են:
Եթե պատմական մի դրվագում Գանդին հարաբերություններ է ունեցել Քեմալ Աթաթուրքի հետ, ինչ խոսք, բնական է, որ որևէ հայ պատմականորեն ընկալումներ ունեցող բացասական դիրքորոշում ունենա:
Խնդիրն այլ է՝ դա օգտագործվում է, ու հանրության մեջ կերպարը ներկայացվում է միայն այդ դրվագով: Ես շատ քչերին գիտեմ, որ հերիք չէ՝ իմանային Գանդին ով է, մի բան էլ իմանային, թե ինչ հարաբերություններ է ունեցել Աթաթուրքի հետ:
Այս դեպքում պարզապես չի գիտակցվում, թե ինչ կարգի վնաս կարող է հասցվել Հայաստանի Հանրապետությանը:
Մեր իրականության մեջ խորքային անհանդուրժողականություն կա: Եվ երբ մենք շատ հաճախ խոսում ենք Ցեղասպանության, համակեցության, քաղաքակրթության մասին, երբեմն չենք տիրապետում ինքնավերլուծության կանոններին՝ ինչպիսի՞ն ենք մենք, ի՞նչ էթնոհոգեբանական շերտեր ունենք:
Այս հարցերը հանրության մեջ բավարար վերլուծված չեն, և հանրությունը տիրապետում է միայն արտաքինին գնահատականներ տալու ձևերին, քան ինքնավերլուծությանը: Իսկ ինքնավերլուծությունն այն է, երբ հասարակությունը գնում է ավելի կատարելագործման, առաջընթացի:
Գանդիի արձանի հետ կատարվածը մի տեսակ ինդիկատոր է, որը ցույց է տալիս՝ որքան է հանրության մեջ մարդկանց չափաբաժինը, որոնց համար ավելի շատ կարևոր է ձևը, քան բովանդակությունը:
Մարդիկ շատ հաճախ տրվում են հոսանքներին և չեն պատկերացնում, որ այդ մի արձանի հետ կապված նման չմտածված սադրանքը կարող է շատ մեծ վնաս հասցնել Հայաստանի Հանրապետությանը: Եթե մեզ դուր չի գալիս Գանդիի կյանքում Աթաթուրքի հետ կապված այդ փոքր դրվագը, ապա թող որոշվեր արձանը չտեղադրել:
– Ի՞նչ եք կարծում՝ դա ազգայնականների՞ ձեռքի գործն էր, թե՞ իշխանությունների դեմ տրամադրվածությունն է որոշ խմբի դրդել դիմել այդ քայլին:
– Ես չեմ կարծում, թե այստեղ ազգայնականության հարց կա: Այստեղ երկու տարբերակ կա՝ կա՛մ սա անողները եղել են անմիտ ինչ-որ մարդիկ, որոնք սիրում են կրակի հետ խաղալ, կա՛մ մարդիկ են, որոնք չեն գիտակցել աշխարհաքաղաքական իրավիճակը՝ հաշվի առնելով Հայաստան-Իրան-Հնդկաստան միջանցքների կապերի մասին քննարկումները:
Պատկերացրեք՝ Հնդկաստանում այս դեպքը լրատվամիջոցներով տարածվի, շահարկվի: Հայաստանն ավանդաբար համարվում է հնդիկ ուսանողության կրթական հանգրվանը, ես ինքս էլ դասավանդել եմ հնդիկ ուսանողների, և նրանց ազգային արժեքներին հարվածող նման քայլերը կարող են խոր հետք թողել նրանց մեջ:
Աթաթուրքի հետ կապված փոքր դրվագը տարածել և ստվերել Գանդիի համաշխարհային քաղաքակրթական կերպարի վրա՝ անլուրջ է: Մարդիկ, ովքեր սա արել են, ո՛չ ազգայնական են, ո՛չ էլ պետական մտածողություն ունեն: Նրանք պարզապես կարճաժամկետ մտածողության կրող են ու հերթական սադրանք կատարելու և Հայաստանի Հանրապետությանը բովանդակային վնաս տալու միտում են ունեցել:
– Չե՞ք կարծում, որ պակաս տեղեկացված լինելու խնդիր կար, և արձանը տեղադրած պատկան մարմինները գուցե պետք է այն տեղադրելուց առաջ ներկայացնեին՝ ով է Գանդին, ինչ է արել և այլն:
– Անշուշտ: Կառավարությունը, իշխանությունները և, մասնավորապես, Երևանի քաղաքապետարանը անբովանդակ մոտեցում են ցուցաբերել այս դեպքում: Բնականաբար, Հայաստանում շատ բան է արվում անբովանդակ, մեխանիկորեն, և արձանը կարող են ինչ-որ մի տեղ «թռչնակի» համար դնել ու վերջ:
Մեր հասարակության մեջ կան շատ գիտակից մարդիկ, ովքեր կհասկանային, ու իրենց ազգային ընկալումներին վիրավորական չէին համարի: Եկեք մեր պատմությանը նայենք՝ Ցեղասպանության տարիներին ընդառաջ հայ քաղաքական վերնախավը, մշակութային գործիչներ, գրողներ մի՞թե հարաբերություններ չեն ունեցել թուրքական նույն վերնախավի հետ:
Իհարկե եղել են նման մարդիկ: Եվ դա պետք չէ կոծկել, ու այդ ամենը պետք է ինքնավերլուծության միջոցով դիտել: Սա է կոչվում պատմությունից դասեր քաղել:
Եվ այս դեպքում եթե պետական մարմինները բովանդակային ուղերձներով ներկայանային, կարծում եմ՝ շատերը չէին էլ ընդդիմանա ու կընդունեին Գանդիին այնպես, ինչպես կա, որպես հնդիկ ժողովրդի մեծության:
– Ե՛վ արտաքին գործերի նախարարությունը, և՛ քաղաքապետարանը դատապարտեցին կատարվածը: Կարծում եք՝ դա կարո՞ղ է հարթել հարաբերությունները, եթե, իհարկե, այդ արարքը նեղացրած լինի հնդկական կողմին:
– Դա շատ նման է նրան, որ մեկին կոպիտ վիրավորում ես ու ձևական ասում՝ կներես: Գործն արված է: Այն, ինչ արված է, արված է: Դա ավելի շատ մեծ վնաս կհասցնի հնդիկների հետ կապված հանրային ընկալումներին:
Երբ ես դասավանդում էի, դեկանատը հայ ուսանողներին պարբերաբար զգուշացնում էր՝ մի՛ ծաղրեք հնդիկ ուսանողներին: Բայց երբ դա արվում էր, հնդիկ ուսանողների մոտ նեղացածությունը հո չէ՞ր անցնում:
Մենք պետք է կարողանանք ապրումակցել, մտնել իրադրության մեջ, ցույց տանք մեր քաղաքակրթական մակարդակը: Հիմա մի քանի օպորտունիստների պատճառով հայ ժողովրդի քաղաքակրթական իմիջի վրա փորձ է արվում ստվեր նետել:
Սա շատ ավելի խորքային խնդիր է, քան մենք ուզում ենք պատկերացնել: Մենք գործ ունենք միլիարդուկես ժողովրդի հետ, մենք գործ ունենք աշխարհի գրեթե մեկ երրորդի հետ: Մենք աշխարհի մեկ երրորդի հետ նման անգրագետ ձևո՞վ ենք վերաբերվում:
– Շատ լավ, պարո՛ն Գևորգյան, դուք խոսեցիք անհանդուրժողականության մասին: Նաև որպես օրինակ մատնանշեցիք առանձին խմբերի նկատմամբ ուսանողության վերաբերմունքը: Ձեր կարծիքով՝ ինչի՞ հետևանք էր դա, ինչո՞ւ է ծնվում նման անհանդուրժողականություն:
– Ես հիշում եմ՝ իմ մանկության տարիներին, 80-ականներին, շատ հազվադեպ էր սևամորթ հանդիպում, ու երբ փողոցում երեխաները սևամորթի էին տեսնում, կանգնում գոռում էին՝ նեգր, նեգր:
Թող ներվի ինձ այդ բառի համար: Ես դա գիտակցված անհանդուրժողականություն չեմ համարում, դա ավելի շուտ խորհրդային շրջանի փակ միջավայրից հետո մշակութաբանական չտեսության վատ հետևանք է, որ արդեն անկախության շրջանում հանրային անգրագետ կառավարման հետևանքով մեր հանրային միջավայրում համակենսական, ստրուկտուրալ հարաբերություններում առաջընթաց չունեցանք:
Ես չեմ ասում, որ այդ հեգնող, ծաղրող ուսանողը մեղավոր է: Ո՛չ: Պարզապես նա ապրել է մի համակարգում՝ Հայաստանի Հանրապետությունում, որը չի կառավարվել կամ կառավարվել է շատ անգրագետ նաև այդ մարդաբանական, հասարակական հասունացման տեսանկյունից:
Եթե սևամորթին առաջ ասում էին՝ նեգր, նեգր, հիմա իներցիոն ձևով շարունակվում է այդ մշակութային չտեսությունը: Դա, կրկնում եմ, ես համարում եմ ոչ թե գիտակցական անհանդուրժողականություն, այլ ավելի շատ Հայաստանում այլ էթնիկ տարրերի բացակայության պայմաններում մեր ժողովրդի մոտ առաջացել է ոչ հայի հետ հարաբերվելու քաղաքակրթական հասունության խիստ պակաս: Դրան էլ գումարած նախորդ երեսուն տարիների հանրային անգրագետ կառավարումը, ինչի հետևանքով նման երևույթներ են առաջանում:
Հասմիկ Համբարձումյան
MediaLab.am
