«Համերի հիշողություն» շարքը մարդկանց սննդային հիշողությունները վերականգնելու փորձ է: Այս շարքում համը դառնում է մարդու պատումը բացահայտելու և նրա հիշողության շերտերը թարմացնելու միջոց:
Ստեփանակերտի «Մեսրոպ Մաշտոց» համալսարանի դասախոս Նանար Սիմոնյանը մեզ դիմավորեց իրենց վարձակալած բնարականում՝ «դեդո-բաբո»-ի նկարով գոգնոցը կապած, խաշիլի համար նախատեսված բաղադրիչները կազմ-պատրաստած պահած: Երևանի վարչական շրջաններից մեկում հաստատված ընտանիքը կարոտը մեղմելու համար ամեն ինչ արել է, որ մյուս բարեկամներն էլ նույն համայնքում ապրեն, թե չէ խաշիլ, ժենգյալով հաց ուտելու համար պիտի ստիպված տարբեր տեղերից հավաքվեին, իսկ այս ուտելիքները միայնակ համտեսել չի լինի:
«Վա՜յ, ամոթ է, եթե բարեկամներն իմանան, որ խաշիլ ենք պատրաստել ու մենակ համտեսել»,- ասում է Նանարն ու ցույց տալիս Արցախի դրոշով մատանին՝ կարծես ավելի ցայտուն ընդգծելու իր՝ այնտեղից լինելը:
Պատմում է, որ երբեմն գիշերն արթնանում է ու սկսում տունը մաքրել՝ էներգիան պարպելու, միտքը զբաղեցնելու համար, որ չխելագարվի: Բայց չհիշել էլ չի կարող, որովհետև իր ու մյուսների հիշողությունները վավերագրություններ են:
Նանարի մանկությունն անցել է Շուշիին շատ մոտ գտնվող Եղցահող գյուղում՝ սարերի մեջ, քիչ բնակչությամբ ու անպատմելի սիրուն: Գյուղի կենտրոնում գտնվում էր հին եկեղեցին, որը հիմնականում ավագ սերնդի աղոթատեղին էր, ու թեև բարձունքում Սուրբ Սարգիս եկեղեցին էր կառուցվել, բայց ավագները համառ էին՝ սովորույթ էր այդ եկեղեցում աղոթելը:
«Փակում եմ աչքերս և մանուշակի, ժենգյալով հացի, մեղրի, յասամանի և ուրցի բույրն եմ հիշում։ Հորական կողմիս պապը չորս տղա և մի աղջիկ ունի։ Միասին հավաքվում էինք պապենական օջախում՝ Շուշիի շրջանի Եկեղեցահող գյուղի պապիս տանը։ Տատս՝ հորաքրոջս և հարսների հետ ժենգյալով հաց, գաթա կամ թոնրի հաց էր թխում, ավանդական խաշ, խաշիլ կամ կուրկուտ պատրաստում»,- հիշում է նա:
Գյուղի կենտրոնում՝ աղբյուրի մոտ էր գտնվում Նանարի հորական տատի ու պապի տունը՝ աշխարհի կենտրոնը նրա համար: Նրա սննդային հիշողությունների առաջին շրջանը կապված է հենց հորական տատի՝ Զայիդինայի հետ, այնուհետև՝ Շուշի տեղափոխվելուց հետո, մորական տատի հետ, որը հացթուխ էր եղել ողջ կյանքում:
«Ես առաջին թոռն եմ, ու անունս Նանար դնելիս հավաքվել են բոլորով և որոշում կայացրել: Թեև այստեղ հաճախ են հարցնում՝ հենց այդպե՞ս, Նանա՞ր, բայց չեմ նեղվում, ես սիրում եմ իմ անունը»:
Զայիդինան հինգ որդի էր լույս աշխարհ բերել, մի դուստր: Որդիներից մեկը չի ապրել, ու նրան թաղել են գյուղի գերեզմանոցում, տատի ծնողները ևս այնտեղ են թաղված: Պատմելիս Նանարը մի պահ կանգ է առնում ու ասում՝ ի՜նչ ցավալի է, որ բախտ չի վիճակվում մի քանի սերնդի մի գերեզմանոցում հանգչել…
Կապույտ աչքերով տատը համբերատար էր, համեստ, այնքան խաղաղ, ինչպես կանգնած ծովը:
– Հիմա Զայիդինայի աչքերն են ձեր աչքերում,- ասում եմ՝ նայելով Նանարի լազուրներ աչքերին:
Չորս հարսների հետ տատը հաշտ ու ներդաշնակ էր այնքան, որ վերջիններս սկեսուրին սիրում էին անշահախնդիր: Նա հարսների հետ ժենգյալով հաց էր թխում, հետո խաշիլ էր եփում: Խաշիլը ձմռան կերակուր է ու պատրաստվում էր առավոտյան: Նանարի հայրը սիրում էր ակորդեոն նվագել, ու նրանց աղմկոտ զրույցները երբեմն ընդհատվում էին հոր ակորդեոնի հնչյուններով, որ մինչև հիմա ականջներում հնչում են այնքան պարզ, ասես երեկ լիներ: Ընտանիքը յոթ տարի տատի-պապի հետ է ապրել, հետո տեղափոխվել են Եղցահողի դպրոցի սենյակներից մեկը, որտեղ ապրելու համար որևէ պայման չկար, բայց մորը Նանարը երբեք տրտնջալիս չի հիշում: Նա միշտ ուրախ ու անհոգ էր թվում:
«Մեր դպրոցի տուն-սենյակի ամեն անկյունում երջանկություն կար: Այդ մեկ սենյակում մենք հյուրեր էինք տեղավորում, որովհետև ծնողներիս սիրտն էր մեծ՝ հաստատ, այլապես հիմա, երբ հիշում եմ այդ պայմանները, մտածում եմ, որ այլ բացատրություն չկա, քան սրտի մեծությունը»:
Եղցահողում անցկացրած Նանարի մանկությունը մորու գույն ու բույր ունի: Բոլոր երեխաներով հավաքվում էին ու գնում Ելինին մուրատեղ՝ Ելենայի մորատեղ, մորի հավաքելու, հետո վերադառնում էին մորեփնջերով՝ հատընտիր պտուղներով «ծաղկեփունջը» գրկած: Մայրն ու մորաքույրը ավելի հեռու էին հասնում մորու հետևից, որ հետո մուրաբա էր դառնում ու քաղցրացնում դժվար ձմեռները: Հորաքույրը՝ Արգինեն, մորուց կարկանդակներ էր պատրաստում, ու երբ Նանարը փակում է աչքերը, այդ բույրն ու համը ճիշտ նույնությամբ կարողանում է վերականգնել իր հիշողություններում: Նանարը հինգերորդ դասարանում էր սովորում, երբ տեղափոխվեցին Շուշի: Ծնողները մանկավարժական կրթություն ունեին, և աշխատանքի բերումով տեղի ունեցավ տեղափոխությունը:
«Երբ մենք պիտի Շուշի տեղափոխվեինք, տատս, հորաքույրս ու մայրս իրար գրկած լացում էին: Ես երբեք չեմ մոռանա այդ տեսարանը, որ որևէ տեղ չի կրկնվել: Նման ազնիվ սիրո ականատես ամեն օր չէ, որ լինում ես»:
Շուշիի նրանց բնակարանը չորս սենյակ ուներ՝ պատերից մեկի վրա Քրիստոսի ծնկաչոք նկարն էր. տան վարպետի ճաշակով արված գործը: Երեք քույրերը Շուշիում եղբայր ունեցան, և որդու ծնունդից հետո մորական տատը Ստեփանակերտից տեղափոխվեց Շուշի երեխաներին խնամելու համար, որպեսզի աղջիկը կարողանար աշխատել: Սկսվեց համային հիշողությունների մի նոր շրջան՝ այս անգամ արդեն մորական տատի ՝ Ռայայի ձեռքերով շաղախված:
«Տատս մորս ասել էր, որ եթե որդի ունենա, ամեն բան թողնելու է ու գա երեխային պահի: Ողջ գիշեր նա հացի փռում էր աշխատում ու առավոտյան, երբ նրան հացեր էին տալիս տուն բերելու համար, հաճախ ոչ մի կտոր այդպես էլ չէր հասնում՝ ճանապարհին նա միշտ հասցնում էր այլ մարդկանց բաժանել»:
Շուշիի տանը նվազագույնը տասներկու հոգի էր սեղան նստում, քանի որ միշտ հյուրեր ունեին, որոնց ընդունում էին անտրտունջ՝ փոխանցելով այս սովորույթը երեխաներին: Հիմա, երբ Նանարը կորցրել է իր տունը, չի կորցրել հյուրընկալությունը, որ վստահաբար ժառանգել է իր կյանքի երեք կարևորագույն կանանցից՝ տատերից ու մորից: Այս՝ սեղանի շուրջը հավաքվելու, իրար հետ հաց կիսելու սովորույթը կշտանալու համար չէր, այլ՝ սննդային վարքագիծ ձևավորելու, օգնելու երեխաներին, որ չմոռանան, որ խաշիլը մենակ չեն ուտում, որ հացը համեղ է, երբ այն կիսում ես մարդկանց հետ:
«Հիշում եմ մեզ՝ խնջլոզի փոքր կանաչ սոխերը դաշտերից հավաքելիս: Ի՜նչ զգուշությամբ էինք դանակով սոխի գլխիկի շուրջը փորում, որ հանկարծ գլուխը չվնասեինք: Դա եփում էինք, հետո հոնի չիր, սխտոր, կանաչեղեն ավելացնում կամ քացախով էինք համեմում, կամ սուպ էինք եփում»:
Ինչպես սննդային հիշողությունը, այնպես էլ բարբառը, դժվար է հափշտակել՝ անհնար է: Դրանք այնքան արմատացած են մարդկանց մեջ, որ չես կարող խլել: Երեխաները պնդում են, որ ամեն տեղ մայրն ու հայրը իրենց հետ բարբառով խոսեն, որ գոնե այդ իրենցից չխլեն:
«Երբ մեր տնից դուրս եկանք, ձեռքս դրեցի պատին ու ասացի՝ ով էլ որ ապրի, թող երջանիկ լինի: Խիղճս հանգիստ է, ամեն ինչ մաքրել եմ, կարգի եմ բերել: Ուղղակի երբեմն անզոր եմ դառնում, մանավանդ երբ աղջիկս ասում է՝ մա՛մ, ծիտիկնե՞րն էլ են դուրս եկել Ստեփանակերտից, եթե չէ, բա ինչո՞ւ են մեզ հանել, իսկ ծիտիկներին՝ ոչ»:
2022 թվականին Նանար Սիմոնյանի գրքերից մեկում նա գրել է՝
«Հայրենի գյուղիս ամեն թուփ մոշի
Իմ մատնահետքն է կրում,
Սպասում կարոտով իմ վերադարձին»:
Կուշանե Չոբանյան
Լուսանկարները՝ Վաղինակ Ղազարյանի
MediaLab.am
