«Իմ հայրենիքն այստեղ է». Ղարաբաղում ապրող սակավաթիվ ադրբեջանցիներն ասում են, որ իրենց ապահով են զգում

«Իմ հայրենիքն այստեղ է». Ղարաբաղում ապրող սակավաթիվ ադրբեջանցիներն ասում են, որ իրենց ապահով են զգում
«Իմ հայրենիքն այստեղ է». Ղարաբաղում ապրող սակավաթիվ ադրբեջանցիներն ասում են, որ իրենց ապահով են զգում

Լեռնային Ղարաբաղի Հադրութի շրջանի Մեծ Թաղեր գյուղում 75-ամյա փոքրամարմին, ժպտերես ադրբեջանուհի Նիզբաթին բոլորը «տյոտյա Լյուսյա» են ասում:
Մոտավորապես կես դար է, ինչ Լյուսյան ապրում է ամուսնու` Շահենի հետ, և ինչպես ինքն է ասում, նրա հետ էլ պատրաստվում է մեռնելու:
«Ինքը հայ ա, ես` ադրբեջանցի: Մի տղա ունենք, որդեգրալ ընք, Երևան ա ապրում,-ասում է 60-ականներին Բաքվի շրջանի Շամախի քաղաքից Ղարաբաղ եկած Լյուսյան: – Հիշում չըմ` պարիկամներիս վերջին անգամ հիբ ըմ տեսալ»:
Իրենց սիրո պատմությունը Շահենն ու Լյուսյան մի քիչ տարբեր կերպ են պատմում: Շահենը հիշում է, որ Լյուսյայի բարեկամները դեմ էին, որ նա հայի հետ ամուսնանա, և իրենք որոշեցին միասին փախչել: Լյուսյան էլ ամուսնու պատմության մեջ մի փոքր ուղղում է կատարում.

 

«Ինքն ինձ փախցրալ ա»,- գոհ ժպտալով ասում է նա:

80-ն անց Շահեն Եգանյանը 1957-ին մեկնում է Բաքու` բուժվելու, որտեղից էլ նրան ուղարկում են Շամախի` հաշմանդամի տուն: Այստեղ էլ Շահենը հանդիպում է խոհանոցում աշխատող Նիզբաթին:

«Ինքը հաց կտրող էր ու աշխատանքից մենակ գլուխ չէր հանում, ես սկսեցի իրեն օգնել ու մի օր ասեցի` արի փախչենք էստեղից,- պատմում է Շահենը: – Մի քանի օրից նա եկավ պայուսակներով, և մենք ուղիղ գնացինք ավտոկայան, էնտեղից Ֆիզուլի, ապա` Մեծ Թաղլար գյուղ` տատիս մոտ, ու մնացինք մինչև հիմա»:

Շահենը, որը վերջին տարիներին կորցրել է տեսողությունը և տեղաշարժվում է փայտի օգնությամբ, հուզված պատմում է իր և կնոջ պատմությունը, մինչ Լյուսյան ժպտում է և գլխի շարժումներով հաստատում նրա ասածները:

«Ո՞ւր գնայի, իմը սա ա»,- ասում է Լյուսյան` հիշելով այն օրերը, երբ ամեն ինչ «խառնվում է» իրար, և հակամարտության հետևանքով Հայաստանում և Ղարաբաղում բնակվող ադրբեջանցիները հեռանում են Ադրբեջան, Ադրբեջանում ապրող հայերը` Հայաստան:

«Աստված պահի Թաղլարի բնակիչներին` և´ մեծին, և´ փոքրին,- ասում է Լյուսյան,-նրանք ինձ պահել-պահպանել են, հարգել: Գնում եմ հյուր, միանգամից ինձ համար տեղ են ազատում, ասում են` նստե´ք, տյոտյա´ Լյուսյա: Եթե մի տեղ չկարողանամ գնալ, բաժինս միշտ ուղարկում են: Պատերազմի ժամանակ էլ են ինձ պահել, ոչ մեկը ոչ մի վատ բառ ինձ չի ասել… Եթե մեկի մտքով էլ անցներ, մյուսները միանգամից պաշտպանում էին. չհամարձակվե´ս: Իմ հայրենիքն էստեղ է»:

Լյուսյան ջերմությամբ է խոսում հարևանների մասին, ասում, որ նրանք միշտ պատրաստ են օգնելու:

«Հենց մի բան պետք եղավ, միանգամից վազում-գալիս օգնում են: Հարևանի տղա Կամոն պետք եղած դեպքում միանգամից էստեղ է, մյուս հարևանը` Արտոն, միշտ օգնում է մեզ,- պատմում է Լյուսյան: – Էն օրը չէինք կարողանում վառարանը վառենք, Կամոն եկավ, վառարանը վառեց, հետո գնաց ջուր բերեց, թեյնիկը լցրեց, դրեց կրակին: Ճաշ եփեց մեզ համար: Մենք էստեղ բարեկամներ չունենք, ինչ ունենք` մեր հարևաններն են»:

Տյոտյա Լյուսյայի ամենամոտ հարևանուհին Ազնիվն է, նրանց ընկերությունն այնքան հին է, որքան Լյուսյայի` Թաղլարում հաստատվելու պատմությունը:

«Ես նրանց ճանաչում եմ այստեղ գալու առաջին իսկ օրից: Էդ օրից հարևանություն ենք անում: Փորձում ենք օգնել ինչով կարող ենք, հատկապես հիմա, երբ մենակ են,- ասում է Ազնիվը: – Պատերազմը ոչ մի կերպ չի ազդել մեր ընկերության վրա, ինչ տարբերություն` ինքը հա՞յ է, թե՞ հայ չէ»:

Տախմազովա Լիդիա Աբդուլլա գըզը ևս ապրում է Հադրութի շրջանում: Լյուսյայի նման նա էլ այն սակավաթիվ ադրբեջանցիներից է, որոնք չհեռանալով Ղարաբաղից` չեն էլ թաքցնում իրենց ազգային պատկանելությունը: 69-ամյա տյոտյա Լիդիան միայնակ ապրում է Տումի գյուղի իր հին, վառարանի ծխից սևացած պատերով տանը:

Ամուսինը` Բենիկը, մահացել է տարիներ առաջ, իսկ առաջին ամուսնությունից ծնված որդին` Էդուարդ Իվանովը, զոհվել է Ղարաբաղյան պատերազմի ժամանակ:

Լիդիան 80-ականներին, ռուս ամուսնուց ամուսնալուծվելուց հետո հանդիպում է Բենիկին, որից հետո տեղափոխվում Տումի գյուղ: Նա ասում է, որ գյուղը միանգամից հավանել է:

«Շատ տեղերում եմ եղել` Մոսկվա, Կիև, Լենինգրադ, բայց ամենաշատն այս գյուղը հավանեցի»,- ասում է Լիդիան:

Նա պատմում է, որ գյուղում էլ որդին դպրոց էր գնում, իսկ երբ 1991-ին կաթվածից մահանում է ամուսինը, որդուն հորդորում է հեռանալ պատերազմական իրավիճակում գտնվող Ղարաբաղից:

«Ասեց` չէ´, մա´մ, ստեղ ես ընկերներ ունեմ, նրանց հետ հաց եմ կիսել, չեմ կարող աղն ու հացը մոռանամ,- հիշում է Լիդիան: – 1992-ին որպես կամավոր գնաց ռազմաճակատ, իսկ 1994-ին մահացավ: Ընդամենը 18 տարեկան էր»:

Որդու մահից հետո Լիդիային օգնում է ընկերուհին` հաճախ գիշերելով Լիդիայի տանը, որպեսզի հայերը չնեղացնեն նրան:

«Բայց ես ինձ օտար չեմ զգացել, թեև ընկերուհիս ինձ օգնական էր: Սակայն երբ երկու տարի առաջ նա մահացավ, ես լրիվ մենակ մնացի,- ասում է Լիդիան` նշելով, որ հիմա էլ ընկերուհու աղջիկն է ամեն ինչով օգնում իրեն: Հենց մի բան է պետք լինում, պատուհանից կանչում եմ` Մարինա~, և նա միանգամից գալիս է»:

Լիդիան երախտագիտությամբ է հիշում բոլոր այն մարդկանց, ովքեր օգնել են իրեն դժվարին պահերին:

«Երբ որդիս մահացավ, այն ժամանակ ինձ օգնեց կոլխոզի նախագահը: Ես ոչինչ չունեի. ո´չ ամուսինս կար, ո´չ որդիս, ո´չ փող ունեի, ո´չ աշխատանք,- պատմում է մասնագիտությամբ տնտեսագետ Լիդիան: – Այդ դժվար տարիներին սկսեցի դպրոցում հավաքարար աշխատել: Հետո սկսեցի թոշակ ստանալ: Որդուս մահից հետո արդեն չէի ուզում ուրիշ տեղ գնալ, արդեն հարմարվել էի…»:

Լիդիան ասում է, որ Ադրբեջանում եղբայր և երկու քույր է թողել, որոնց մասին 1989-ից ի վեր ոչ մի լուր չունի:

«Վերջին տեղեկություններս նրանցից 1989-ին էր: Հիմա ոչ մեկի մասին ոչինչ չգիտեմ,- ասում է Լիդիան: – Շատ կցանկանայի նորից տեսնել հարազատներիս, բայց չեմ կարծում, թե մոտ ապագայում հնարավոր է»:

Տումի գյուղում տյոտյա Լիդիային բոլորը գիտեն: Ում էլ հարցնես` ընդգծված հարգանքով ցույց կտա կնոջ տունը:

«Մենք հարևանություն ենք անում արդեն 30 տարի և, ոչ մի խնդիր մեր միջև չի եղել: Ի՞նչ տարբերություն,- ասում է Լյուդան,- ինչպե՞ս կարող է նրա հայ չլինելը ազդել մեր հարաբերությունների վրա, առավել ևս, երբ նրա տղան մեզ համար է զոհվել…»

Վարդանը, որը պատերազմի ժամանակ Լիդիայի որդու հրամանատարն է եղել, ասում է, որ նրան սեփական մոր պես է հարգում:

«Կարող եմ ասել ամբողջ գյուղի անունից` այդ կնոջը բոլորն էլ մի ուրիշ ձև են հարգում: Նրա որդին զոհվել է պատերազմի ժամանակ: Նա շատ երիտասարդ էր, այնքան, որ չէինք ուզում նրան մեզ հետ ճակատ տանել,- ասում է Վարդանը: – Բայց եկավ մեզ հետ… Շատ լավ տղա էր: Չէ´, մեր գյուղում ոչ մեկը չի կարող էդ կնոջն անգամ թարս հայացքով նայել: Այ ինչպես ես իմ մորն եմ հարգում, էդպես էլ նրան եմ հարգում: Նա շատ լավ կին է»:

Ռադիոյում աշխատող ադրբեջանուհի մի «շատ լավ կնոջ» մասին էլ խոսում է «Ձայն արդարության» ադրբեջանալեզու կայանի հիմնադիրներից մեկը` տնօրեն Միքայել Հաջյանը:

Ռադիոկայանը Ղարաբաղում հիմնվել է 1997-ին` Ադրբեջանից գաղթած վեց փախստականների կողմից: Շաբաթական չորս անգամ եթերում կես ժամանոց քաղաքական հաղորդումների հիմնական աշխատանքը, ըստ Հաջյանի, կատարում է հենց նա, ում անունը գաղտնի է պահվում:

«Այդ կնոջ ամուսինը, որը հայ էր, մահացել է Ստեփանակերտի ռմբակոծության ժամանակ: Ինքն էլ Ղարաբաղում երեխաներ և թոռներ ունի, բայց իր անունը գաղտնի է պահում լրատվամիջոցներից, քանի որ չի ուզում վտանգել Ադրբեջանում ապրող իր հարազատներին,- «Մեդիալաբին» ասում է Հաջյանը: – Բայց նա չի թաքցնում իր ծագումը, բոլորին էլ ասում է, որ ադրբեջանուհի է և միշտ էլ հպարտությամբ է խոսում իր ժողովրդի մասին»:

Միքայել Հաջյանը շեշտում է, որ ռադիոկայանի գործունեությամբ փորձում են անել այնպես, որ «երկու հասարակությունների միջև վերականգնեն փոխվստահության կամուրջները»:

«Ժամանակը կգա, և երկու երկրները բարիդրացիական հարաբերություններ կունենան: Իսկ դրա համար պետք է ստեղծել այն թելերը, որոնք կկապեին երկու ժողովուրդներին,- ասում է Հաջյանը:- Եվ մենք հենց դա ենք փորձում անել»:

Լեռնային Ղարաբաղի կառավարությունում ազգային փոքրամասնությունների հարցերով զբաղվող հատուկ բաժնի` «Մեդիալաբին» տրամադրած տվյալների համաձայն` երկրում գրանցված է 6 ադրբեջանցի: Սրանք այն մարդիկ են, ովքեր պաշպոնապես չեն թաքցնում իրենց ծագումը: Սակայն, իրականում «ոչ պաշտոնական» թվերն առնվազն մի քանի անգամ գերազանցում են պաշտոնականը:

Քրիստինե Խանումյան

© Medialab.am

 

—————————————————————————————————————–

Հոդվածը պատրաստվել է «Եվրասիա. Համագործակցություն» հիմնադրամի` (ԵՀՀ) Երևանում Մեծ Բրիտանիայի դեսպանության աջակցությամբ իրականացվող «Հայ-ադրբեջանական հարաբերությունների և ղարաբաղյան հակամարտության անաչառ լուսաբանում էլեկտրոնային լրատվամիջոցներում» նախագծի շրջանակներում:

Kristine Khanumyan eng

Kristine Khanumyan rus