Ի՞նչ է ենթադրում ՀՀ օրենքի նախագիծը, որով առաջարկվում է քրեականացնել ցեղասպանության ուղղակի և հրապարակային հրահրումը. Վլադիմիր Վարդանյան

Լուսանկարը՝ «Ֆոտոլուր»

«Մեդիալաբի» հարցերին պատասխանում է ՀՀ ԱԺ պետական և իրավական հարցերի մշտական հանձնաժողովի նախագահ Վլադիմիր Վարդանյանը

– Պարոն Վարդանյան, ՀՀ Ազգային ժողովի «Իմ քայլը» խմբակցության մի խումբ պատգամավորներ ապրիլի 23-ին՝ Մեծ եղեռնի 105-րդ տարելիցին ընդառաջ, շրջանառության մեջ են դրել «Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում լրացում կատարելու մասին» ՀՀ օրենքի նախագիծը, որով առաջարկվում է քրեականացնել ցեղասպանության ուղղակի և հրապարակային հրահրումը: Նախագծի հեղինակը դուք եք, մյուսները համահեղինակ են։ Կմանրամասնե՞ք՝ ինչի մասին է խոսքը։

– Նախ՝ այս նախագիծը բխում է Ցեղասպանության հանցագործությունը կանխարգելելու և պատժելու մասին կոնվենցիայից։ Կոնվենցիան սահմանում է, որ պատժելի է ոչ միայն ցեղասպանությունը, այլ նաև հանցակցությունը ցեղասպանության մեջ, ցեղասպանության փորձը, այլ հանցակազմեր, որոնք ծածկված են Քրեական օրենսգրքի այլ հոդվածներով, և պատժելի են համարվում ցեղասպանության ուղղակի և հրապարակային հրահրումը։ 

Տարբեր միջազգային ատյաններ տարբեր առիթներով անդրադարձել են այս հանցակազմին, մասնավորապես, մինչև Ցեղասպանության կոնվենցիայի ի հայտ գալը Նյուրնբերգյան դատավարության շրջանակներում քննվել է Յուլիոս Շտրայխերի գործը, որը եղել է Der Stürmer շաբաթաթերթի խմբագիրը, որում ուղղակիորեն կոչեր են պարունակվել ոչնչացնել համապատասխան կայուն, մշտական մարդկային խմբերին։ 

Եվ այդ հրահրումն ինքնին այն աստիճանի ծանրության արարք է, որ միջազգային ատյանները դիտարկել են դա որպես ինքնուրույն հանցագործություն։ Մի քանի նման գործեր են եղել Նյուրնբերգյան դատավարության շրջանակներում։ 

Եթե անկեղծ լինենք, խոսքը ցեղասպանության պրոպագանդայի և այսպես կոչված ցեղասպանական կարծրատիպերի կամ դեհյումանիզացիայի գործընթացի մասին է, երբ մամուլով, զանգվածային լրատվության այլ միջոցներով փորձ է կատարվում, ըստ էության, ապամարդկայնացնել հետապնդվող մարդկային խմբերին, որպեսզի ավելի հեշտացվի ցեղասպանական քաղաքականության իրականացումը։ 

Այնուհետև այս հանցակազմը շատ վառ դրսևորվել էր Ռուանդայում տեղի ունեցած ցեղասպանության դեպքերի ժամանակ, երբ, այսպես կոչված, ռադիո RTLM-ը տարածել է տեղեկատվություն, թե ինչ է պետք անել հետապնդվող թութսի էթնիկ խմբի ներկայացուցիչների հետ: Նրանց անվանել են խավարասերներ, շատ դեպքերում նույնիսկ ուղղորդել են ցեղասպանության հանցագործներին, որպեսզի նրանք համապատասխան վայրերում, որտեղ հայտնաբերվել են, օրինակ, թութսիների ապաստարանները, հարձակումներ գործեն և ազատեն Ռուանդան այդ չարիքից։ 

Այսինքն՝ մենք գործ ունենք հանցակազմի հետ, որի միջոցով հնարավոր է դառնում ցեղասպանության հանցագործության իրականացումը, այսինքն՝ խոսք, ատելության խոսք, թիրախավորված խոսք, խոսք, որը, ըստ էության, նախապատրաստում է ցեղասպանության քաղաքականության իրականացումը: 

– Ի՞նչ պատիժ է նախատեսվում։

– Պատիժները բավականին խիստ են, որովհետև մենք գործ ունենք հանցագործության հետ, որը ցեղասպանության հետ համահունչ է։ Դրա պատիժը բխում է նաև ցեղասպանության հանցագործության համար նախատեսված պատիժներից՝ ելնելով արարքի ծանրությունից, մասնավորապես, 8-10 տարի ազատազրկում այդ հանցակազմի պարագայում, այնուհետև ավելի խիստ պատիժներ են, իսկ պաշտոնատար անձի կողմից կամ կազմակերպված խմբի կատարելու դեպքում նախագծով նախատեսել ենք ցմահ ազատազրկման հնարավորություն՝ հաշվի առնելով արարքի վտանգավորությունը և կապը այն սանկցիաների հետ, որոնք առկա են ցեղասպանության հանցագործության հանցակազմում։

– Ինչո՞ւ հիմա նախաձեռնեցիք, և ի՞նչ է դա մեզ տալու։

– Մենք բազմիցս արտահայտել ենք այն գաղափարը, որ Հայոց ցեղասպանության պատժելի չլինելը հանգեցրել է նրան, որ աշխարհի տարբեր հատվածներում նոր ցեղասպանություններ են տեղի ունեցել։ 

Բացի այդ, մենք շատ ենք հիշատակում Ադոլֆ Հիտլերի խոսքը, թե ո՞վ է հիշում հայերին՝ դրանով ինչ-որ առումով ներկայացնելով, թե ինչ կլիներ, եթե, օրինակ՝ Հայոց ցեղասպանությունը ժամանակին դատապարտվեր, արդյոք մենք ցեղասպանության ամոթալի շղթան կկարողանայի՞նք հաղթահարել 20-րդ դարում, թե՞ ոչ։ 

Երրորդ՝ Ցեղասպանության մասին կոնվենցիան նախևառաջ ցեղասպանության կանխարգելում է ենթադրում։ Ցավում եմ, որ նույնիսկ 21-րդ դարի սկզբին մենք դեռ տարբեր հատվածներում բախվում ենք ցեղասպանության իրականացման հետ։ Վերջին դեպքերից 

Իրաքի հյուսիսում եզդիների նկատմամբ տեղի ունեցածն է։ Մենք առանց ընդհանուր կանխարգելման չենք կարող առաջ գնալ։ Բացի այդ, կառավարության ծրագրից ուղղակիորեն բխում է, որ արտաքին քաղաքական առաջնահերթությունների թվին է դասվում նաև ցեղասպանությունների դատապարտումը և կանխարգելումը։ 

Գործնականում չպետք է տպավորություն ստեղծվի, որ մենք, ըստ էության, քրեականացնում ենք որևէ արարք՝ ելնելով այն կանխավարկածից, որ Հայաստանում կարող է նման բան տեղի ունենալ։ Ոչ։ 

Մենք ավելի շատ առաջնորդվում ենք այն գաղափարով, որ եթե ինչ-որ մի անձ հայտնվի ՀՀ-ում, որը աշխարհի որևէ հատվածում կատարել է արարք, որն իրենից ենթադրում է ցեղասպանության ուղղակի և հրապարակային հրահրում, ապա մենք հիմքեր կունենանք այդ անձին ենթարկել պատասխանատվության: 

– Այսինքն՝ խոսքը միայն հայերի մասին չէ:

-Իհարկե միայն հայերի մասին չէ: Մենք հասկանում ենք, որ սա ավելի շատ դասվում է այն հանցակազմերի թվին, որոնք շատ քիչ կիրառություն ունեն: Եթե անկեղծ լինենք, միջազգային հանցագործությունների հետ կապված այդ գլխի հանցակազմերից շատերը մեզանում շատ դեպքերում կիրառելի չեն՝ հաշվի առնելով, որ այդ հանցագործություններն այնքան ծանր են, որ շատ երկրներում տեղի չեն ունենում: 

Մատների վրա կարող ենք դեպքեր հիշատակել, երբ մենք նման ոճրագործությունների ենք հանդիպել: Այստեղ խնդիրը շատ ավելի խորքային է: Շատ դեպքերում նույն Ադրբեջանում հնչում են տարատեսակ հայտարարություններ, որոնք ռասիստական բնույթ են կրում, և շատ դեպքերում դրանք կարող են, օրինակ՝ դրսևորվել հայերին որպես կայուն ու մշտական մարդկային խումբ ոչնչացնելուն: 

Մենք պետք է ունենանք իրավական հիմքեր նաև այդ կարգի անձանց պատասխանատվության ենթարկելու համար: Իհարկե ես այնքան նաիվ չեմ, որ մտածեմ, թե այդ մարդիկ մի օր կհայտնվեն Հայաստանի իրավազորության տակ, բայց ո՞վ գիտի: Մենք պետք է ունենանք իրավական հիմք, որպեսզի նման անձինք այդպիսի վարքագիծ դրսևորելու պարագայում ենթարկվեն պատասխանատվության: 

Սա նաև մեր հանձնառությունն է միջազգային հանրության առջև: Ասեմ նաև, որ մենք միակը չենք, արտառոց որևէ բան տեղի չի ունեցել, մենք պարզապես քրեականացնում ենք այն արարքը, որը 1948 թվականի դեկտեմբերին Ցեղասպանության մասին կոնվենցիայով ամրագրված է, և շատ երկրների օրենսդրություններ նման արարք նախատեսում են՝ սահմանելով պատժի տարբեր չափեր: Իսկ միջազգային տրիբունալները անձանց, որոնք մեղավոր են ճանաչվել նշված արարքների մեջ, ենթարկել են քրեական պատասխանատվության: 

– Ավելի կկոնկրետացնե՞ք, թե խոսքը որ դեպքերի է մասին է:

– Տեսեք, եթե մի թուրք գտնեք, որ, օրինակ՝ գիրք է հրատարակել, որ աշխարհում տեղի ունեցած բոլոր դժբախտությունների մեղքը հայերինն է և հայերին պետք է ոչնչացնել որպես տեսակ, մենք այդ մարդուն ի՞նչ նորմի հիման վրա պետք է ենթարկենք պատասխանատվության: Բռնության կոչերի՞: 

Բռնության կոչերի համար սահմանված են շատ մեղմ պատիժներ: Ռասայական խտրականությա՞ն. ռասայական խտրականության համար ևս մեղմ սանկցիաներ են նախատեսվում, որովհետև առանց այս հանցագործության հնարավոր չէ շատ դեպքերում ցեղասպանության իրագործումը: 

Ես մի օրինակ էլ բերեմ, որը միշտ իմ ուսանողներին բերում եմ. եթե Թալեաթ փաշան հայտնվեր ձեզ աչքի առջև, և դուք իմանայիք, որ ձեզ ոչինչ չի սպառնում, դուք պատրաստ կլինեի՞ք նրան սպանել: Շատ դեպքերում պատասխանը հետևյալն է՝ երևի ոչ, որովհետև մարդու կյանք խլելը, եթե անգամ նա հանցագործ է, շատ բարդ է: 

Ինչու է այդքան հեշտ ցեղասպանության ժամանակ մարդու կյանքը խլել, որովհետև ցեղասպանությանը նախորդում է, այսպես կոչված, ապամարդկայնացման գործընթացը, երբ հանցագործը թիրախավորված խմբի մեջ չի տեսնում մարդու հատկանիշներ: 

Դիտարկում է թիրախավորված խմբին որպես տմարդ, որպես խնդիր, որպես խումբ, որը ոչնչացնելու արդյունքում հանրային բարիք կստացվի: Այդ պարագայում շատ ավելի հեշտ է գործել այդ արարքները: 

Այդպես է եղել Հայոց ցեղասպանության ժամանակ, երբ հայերին պիտակավորում էին որպես գյավուրներ, նրանց արհեստականորեն մեղադրում էին Օսմանյան կայսրության բոլոր մեղքերի մեջ: Երբ ուսումնասիրում ենք Հոլոքոստի, Ռուանդայի ցեղասպանությունների պրակտիկան, պարզ է դառնում, որ ուղղակի և հրապարակային հրահրումը ստեղծում է այն անհրաժեշտ բարոյահոգեբանական հիմնապաստառը, որի միջոցով հնարավոր է լինում իրագործել ցեղասպանությունը: 

– Ե՞րբ է այս նախագիծը օրակարգում հայտնվելու և կյանքի կոչվելու:

– Որևէ շտապողականության հարց մենք չունենք, այն օրակարգում կհայտնվի այն ժամանակ, երբ «Ազգային ժողովի կանոնակարգ» օրենքով սահմանված ժամկետները կանցնեն, և մենք դա կքննարկենք նորմալ ռեժիմում:

Ես ուզում եմ շնորհակալություն հայտնել «Իմ քայլը» խմբակցության և այն բոլոր պատգամավորներին, որոնք սատարեցին այս նախագծին: Կարծում եմ՝ մենք կունենանք մի նախագիծ, որը մեծ սատարում կգտնի նաև ԱԺ-ում ընդգրկված այլ ուժերի մոտ:

Մանե Հարությունյան

MediaLab.am