«Այստեղ վերմակը քո վրա քաշելու խնդիր էլ կա, որ՝ ինձ էլ տեսեք, ես էլ եմ բանաստեղծ կամ գրող». Արմեն Մարտիրոսյան

«Մեդիալաբի» հարցերին պատասխանել է «Անտարես» հրատարակչության տնօրեն Արմեն Մարտիրոսյանը

– Հանրակրթության նոր չափորոշիչների նախագիծը բուռն քննարկումների առիթ է դարձել: Ինչպե՞ս եք գնահատում այդ չափորոշիչները և որքանո՞վ եք արդարացված համարում ժամանակից գրողներին դպրոցական դասագրքերում ընդգրկելու հարցի շուրջ աղմուկը: 

– Չափորոշիչներում լիքը լավ բան կա, բայց ես դրանց հետ մի խնդիր ունեմ, որ անցկացվեց ոչ թե չափորոշիչների մրցույթ, այլ չափորոշիչ գրողների մրցույթ: 

Ես կարծում եմ, որ եթե մի տանտիկին առանձին կարող է հոյակապ ճաշ եփել, դա չի նշանակում, որ հինգ տանտիկին կարող են մի հոյակապ ճաշ եփել: Որովհետև շահերի բախում կա, ճաշակի խնդիր կա և այլն: 

Եթե այդ հինգ տանտիկինն էլ առանձին լավ ճաշ են եփում, դա դեռ չի նշանակում, որ նրանք իրար հետ էլ լավ ճաշ կեփեն: Բացի այդ, եթե ուզում ես երկու մարդու կամ երկու թիմեր որակական չափանիշով համեմատել, ապա ինչ-որ բանի հետ ես համեմատում: 

Ես առաջարկում էի կազմակերպել չափորոշիչների մրցույթ, որի արդյունքում կունենայինք մի քանի չափորոշիչ ու կասեինք՝ սա սրանից լավն է: Հիմա մեր չափորոշչի վերաբերյալ ոչ մի բան հնարավոր չի ասել, որովհետև համեմատության մեջ չէ: 

– Դա չէ՞ր խճճի իրավիճակը, քանի որ մեկի համար կարող էր լավ լինել, մյուսի համար՝ վատ:

– Բացարձակապես այդպես չէ: Այդ ժամանակ պետությունը որպես ժյուրի հանդես կգար, և այն հանձնաժողովը, որը չափորոշիչ է գրել, կլիներ չափորոշիչ ընդունող, գնահատող հանձնաժողով: 

Այստեղ լավն այն է, որ եթե անգամ այդ թիմը գրեր չափորոշիչը, բայց մենք ունենայինք ևս երկու չափորոշիչ, որոնք գուցե կլինեին թերի կամ մի լավ կողմ կունենային, և այդ լավ կողմը կավելացնեին եղած չափորոշչին: 

Այսօր այս չափորոշչի մասին միակ բանը, որ կարող ենք ասել, այն է, որ դա միգուցե լավն է, միգուցե վատն է, բայց անկապ է, որևէ բանի հետ չես կարող համեմատել: 

Բայց ես տեսնում եմ, որ անգամ այս չափորոշչի մեջ, որի գրելու մեթոդին դեմ եմ, բայց այդ թիմից ոչ մեկի հետ խնդիր չունեմ: Ես գիտեմ, որ այդ մարդիկ բանիմաց են: Չափորոշիչներում էլ շատ-շատ լավ բաներ կան:

– «Անտարեսը» պարբերաբար ժամանակակից գրողների ստեղծագործություններ է հրապարակում և տարիներ շարունակ հենց այդ լոբբինգն է անում:

– Տեսեք, ես ռուսական դպրոց եմ ավարտել, պարզ է, որ հայոց լեզու և հայ գրականություն անցել եմ, բայց թե՛ հայ, թե՛ ռուս գրականությունը, որ անցնում էինք, անընդհատ հիմնականում քեզ տանում են 2-3 դար հեռու ու սկսում են ինչ-որ բաներ բացատրել, որոնք քեզնից ահագին հեռու են: 

Թե՛ մշակութապես են հեռու, թե՛ ժամանակագրական, թե՛ ինտելեկտուալ առումով: Ի վերջո, այն ժամանակվա գրողները, որքան էլ սուպերխելացի մտածող լինեին, այսօրվա գիտելիքները չէին կարող ունենալ: 

Այսօրվա 4-րդ դասարանցին երևի թե այնքան գիտի, որքան գիտեր Լոմոնոսովը: Խոսքը տաղանդի մասին չէ, այլ գիտելիքների պաշարի: Այն ժամանակ գիտելիքների պաշարը էապես քիչ էր: 

Այսօր մեկ տարում ավելի շատ քիմիական տարրեր են ստեղծվում, քան նախկինում մեկ դարում: Այսօր չընթերցելու կամ քիչ ընթերցելու խնդիրը գալիս է նրանից, որ մենք երեխաներին սկսում ենք հրամցնել հին գրականություն, ոչ թե իրենց առօրյային, իրենց ընկերներին, իրենց զբաղմունքներին, հաճույքներին վերաբերող, այլ պատմության խորքերից եկող գրականություն: 

Մի պարադոքս ասեմ. ես առնվազն մի 20 առիթ եմ ունեցել պատվիրելու Թումանյանի հեքիաթների նկարազարդում. Թումանյանը ոչ մի տեղ չի նկարագրում իր հերոսին տրեխով, գյուղացու շորով, բայց բոլորը Թումանյանի հերոսին նկարում են տրեխով: 

Թումանյանի մեծությունը հենց այն է, որ նա ժամանակից դուրս կերպարներ է ստեղծել, իսկ մեր նկարիչներն անընդհատ դա տանում են գյուղական տիպաժի մեջ: Նրանք պատկերացնում են, որ 20-րդ դարում մարդիկ տրեխով են: Սա հենց այնպես չէ, մեր դպրոցը երեխաներին այդպես է դաստիարակել: 

– Այսինքն՝ կարծում եք, որ ժամանակակից գրականության մուտքը դպրոց կմեծացնի՞ հետաքրքրությունը գրականության հանդեպ:

– Համոզված եմ: Ոչ միայն այսօրվա դասականներին կամ համարյա դասականներին, այլ անգամ փորձող, բայց գրականագետների ուշադրությանն արժանացած գրողներին ու բանաստեղծներին պետք է հնարավորություն տալ, որ այսօրվա աշակերտը ուսումնասիրի: 

Օրինակ՝ ես կարծում եմ, որ պետք է ամբողջ ներկապնակը առկա լինի: Դու պետք է զգաս գրականության այսօրվա շունչը: Գիտեք՝ հայ երեխայի, հատկապես տղա երեխաների մոտ մի փուլ լինում է դաշնակցական շրջան, ու քանի որ երեխաների մի մասը հետագայում կրթությունը չի շարունակում կամ 5-6-րդ դասարանից հետո չի սովորում, այդպես էլ մնում է դաշնակ: Այսօր մեր հանրության մեջ այդ խնդիրը կա: 

– Այսինքն՝ այսօր աղմուկ բարձրացնողները այդ մարդի՞կ են:

– Այո՛, դուք անգամ կարող եք հետազոտություն անել և տեսնել, թե որքանո՛վ է իմ ասածը իրականությանը մոտ: 

– Ուրեմն հնչող քննադատությունն անհի՞մն եք համարում:

– Ես չեմ տեսել մեկին, որ այդ ցանկում ներգրավված լինի ու քննադատի չափորոշիչները: Այստեղ վերմակը քո վրա քաշելու խնդիր էլ կա, որ՝ ինձ էլ տեսեք, ես էլ եմ բանաստեղծ կամ գրող: Այդ քննարկումներում նաև հասունության խնդրի հարցը կա: 

Դա կարող են ասել դեռահասների հասունացման խնդիր, կարող են ասել կիրթ ապրելակերպի խնդիր: Այսօր մեր ծնողները, այդ թվում՝ ես, դեգրադացիա ենք ապրում: 

Ամեն մի ծնող իր հաջորդ սերնդի համար սկսում է վախենալ, որ նա 18 տարեկանում հասուն չէ, մինչդեռ առաջ 13 տարեկանում մարդի էին գնում: 

Հիմա ֆեմինիստները կսկսեն ինձ հոշոտել «մարդի գնալ» արտահայտության համար: Ի դեպ, այդ 18 տարեկանը պետությունն է դրել, եթե ձեզ մնա, 60-ում կամուսնացնեք ձեր երեխաներին: Ու չենք հասկանում, որ էս երեխաներն ավելի զիլ են, ավելի կարդացած են, նրանք, ի տարբերություն մեզ, ունեն Google, որ ինչ բառ ուզեն՝ այդ բառի նշանակությունը կգտնեն: 

Մեր ժամանակ մենք այդ բառերը կարող էինք փնտրել, ասենք, հանրագիտարաններում, բայց դրանք գիտական հիմք ունեին: Իսկ այսօր porntube-ը տալիս է այնքան մեծ հնարավորություններ այդ հատուկ բանալի բառերի, որ երեխան ամեն ինչ է տեսնում: Ավելի լավ չի՞ դպրոցի ուսուցչի շուրթերից կամ դասագրքի պարագրաֆից երեխան վերցնի դա, քան որևէ tube-ից:

– Իսկ մեր ուսուցիչները պատրա՞ստ են նոր գրականությունը հրամցնել երեխաներին: Ընդհանրապես, մենք չե՞նք բախվելու կրթական համակարգի ավելի խորքային խնդիրների: 

– Այսօր մենք այնքան լավ, այնքան առաջադեմ ուսուցիչներ ունենք, որ միայն այդ առաջադիմությունն ապահովողների հաշվին կարող ենք հաջողություն ապահովել: 

Այդպիսի ինքն իրեն ստեղծած, ինքն իրեն կրթած ուսուցիչների թիվն իսկապես շատ է: Ես չեմ ասում՝ Հայաստանի կրթական համակարգն է բաց թողել նրանց: Բայց այս մարդիկ իրենք իրենց կրթել են շնորհիվ Google-ի, որովհետև գրադարաններում գիրք չկա, շնորհիվ Youtube-ի, որովհետև մեր հեռուստատեսությունները ոչ մի կրթական բան չեն ցույց տալիս: 

Ոչ մի համամարդկային բան մեր հեռուստատեսությունները ցույց չեն տալիս: Այս մարդիկ ընդամենը վերցրել են ինտերնետից կամ ինչ-որ գրքերից, որ իրենց բախտը բերել է մի տեղից ճարել ու կարդալ: 

Ու մենք ունենք բազմաթիվ կայացած մարդիկ: Եթե համարենք, որ ամեն դպրոցում միջինը 50 ուսուցիչ է աշխատում, ապա այդ 50-ի մեջ առնվազն 10-15-ը այսպիսի աստղ են: 

Ես համոզված եմ, որ եթե այս աստղերին ուղղակի հնարավորություն տալ պսպղալ, չխամրեցնել, ամպերով չփակել, ապա այս ուսուցիչները շատ արագ մթնոլորտ կփոխեն: 

Ես Արամուս գյուղում քիմիայի ուսուցչուհու եմ ճանաչում, որը գիտությունների դոկտոր է, 4 երեխա ունի, 10 կով, 50 ոչխար ունի, այդ բոլորին ինքն է կթում, բայց գիտությունների դոկտոր է: Այսինքն՝ մենք այդպիսի զիլ մարդիկ ունենք Հայաստանում, որոնց տեղը, ցավոք, չգիտենք: 

– Ժամանակակից գրողն այսօր ի՞նչ խնդիրներ ունի:

– Ամենամեծ խնդիրն այն է, որ Հայաստանը չի ընթերցում: Ինչպես մարդիկ կան, որ չեն խոսում, որ ցույց չտան իրենց գիտելիքի չափը, այնպես էլ Հայաստանում այս թեմայից չեն խոսում, որ կողքից չհասկանան, որ մեր երկրում չեն ընթերցում: 

20 տարի Հայաստանում գրականության համար բոլոր անպատասխանատու պատասխանատուները ասել են, որ ամբողջ աշխարհում ընթերցանության հարցում հետընթաց է: 

Դա այն դեպքում, երբ ԱՄՆ-ի նման հզոր երկրում ամեն տարի 10 տոկոս միայն թղթի, գրքի գնման աճ կա: Մեր հարևան Վրաստանը 2003 թվականին մեզնից թույլ էր ընթերցանության չափանիշներով, 2008-ին մեր չափ էր, այսօր 31 անգամ առաջ է մեզնից: Մեկ շնչին ընկնող գրքերի թվով Վրաստանը 31 անգամ առաջ է մեզնից: Սա է պատկերը: 

Եթե խոսում եմ գնման ցուցանիշի մասին, հավատացեք, որ ընթերցելն ավելի շատ է, որովհետև երբ մեկը մի գիրք է գնում, ամբողջ շրջապատը կարդում է: Բացի այդ, գրագողությունն է Հայաստանում սարսափելի վիճակում գտնվում: 

Ստեղծվող մտավոր արժեքների 92 տոկոսը գողացած է, էլ չեմ ասում դիսերտացիաների մասին: Երբ այդքան շատ թեկնածուներ կան, դու ինքդ գիտնական լինելով, մտքովդ չի անցնում գնաս պաշտպանես: 

Ես համոզված եմ, որ պետությունը պետք է իր փողը ծախսի այն տեղերի վրա, որտեղ մեծ թվով քաղաքացիների շահ կա: Գրադարանը հենց այդ տեղն է: Դա առաջադեմ քաղաքացիների շահ է, և նրանք պետք է ունենան այդ գրքերը: 

Մեր ոչ մի գրադարան չունի Հայաստանում լուրջ քանակով լույս տեսնող գրքեր, և դա ամենամեծ բացն է: Քանի դեռ պետությունը չի ֆինանսավորում գրադարանները, այս խնդիրը մենք ունենալու ենք: Դրա պատճառով մենք ծանոթ չենք ժամանակակից գրականությանը: Օրինակ՝ մի քանի զիլ գրական ամսագրեր ու թերթեր են լույս տեսնում օնլայն ու օֆլայն, բայց դա հասու չէ ոչ մեկին: 

Անգամ մեր գրախանութում դա անվճար տալիս են գրքերի հետ, բայց այնքան քիչ մարդ է մտնում գրախանութ, որ դրա հերթը չի գալիս: Դրանով հետաքրքրվող չկա: 

Ես համոզված եմ, որ այսօր գրողի ամենամեծ խնդիրը ընթերցողն է: Գրողը հենց այնպես չի գրում, նա գրում է ընթերցելու համար: 

Մենք՝ որպես հասարակություն, հանրություն, ես՝ որպես հրատարակիչ, չենք կարողանում գրողի այդ խոսքը հասցնել ընթերցողին: Սա է ամենամեծ խնդիրը:

Մանե Հարությունյան 

MediaLab.am