«Մեդիալաբի» հարցերին պատասխանում է տնտեսագետ, ՀՊՏՀ «Ամբերդ» հետազոտական կենտրոնի փորձագետ Նարեկ Կարապետյանը
– Պարո՛ն Կարապետյան, այս օրերին քաղաքացիները ստանում են այս տարվա երկրորդ եռամսյակի պարտադիր կենսաթոշակային հաշվի մնացորդի հաշվետվությունները, որոնք բացասական եկամտաբերություն ունեն, այսինքն՝ մինուսով են: Խնդրում եմ բացատրեք՝ սա ի՞նչ երևույթ է, և արդյոք անհանգստանալու կարիք կա:
– Այդ երևույթը վերջին շրջանում ծագած խնդիր է: Երբ նայում ենք կենսաթոշակային ֆոնդերի եկամտաբերությանը իրենց ստեղծման պահից, գրեթե կրկնապատկել են իրենց եկամտաբերությունը՝ ապահովելով բավական բարձր, ընդունելի ցուցանիշներ:
Բայց ինչպես անցյալ, այնպես էլ այս տարի կենսաթոշակային ֆոնդերը որոշակի դժվարությունների են հանդիպում:
Առաջին գործոնն այն է, որ մեր ֆոնդերի ակտիվների բավական խոշոր մաս Հայաստանի Կառավարության թողարկած պետական պարտատոմսերն են, որը ֆոնդերի ընդհանուր ներդրումների միջինում 30-40 տոկոսն է կազմում: Պետական պարտատոմսերը երկրորդային շուկայում պարբերաբար վերագնահատվում են՝ կախված տոկոսադրույքի միտումներից: Հայտնի է, որ 2020 թվականի դեկտեմբերից մեր Կենտրոնական բանկը տոկոսադրույքները բարձրացնում է, հետևաբար պետական պարտատոմսերի տոկոսադրույքները նույնպես բարձրանում են բարձր գնաճի պատճառով: Այսինքն՝ քանի որ գնաճը աճում է, դրան արձագանքում է պետական պարտատոմսերի եկամտաբերությունը:
Ֆինանսներում այսպիսի պարզ կանոն կա՝ երբ պարտքային գործիքի եկամտաբերությունը բարձրանում է, դրա գինը նվազում է: Բնականաբար, եկամտաբերության աճից եկող գնի նվազումը հանգեցնում է ֆոնդերի փայերում դրանց արժեքի վերագնահատման դեպի ներքև: Այս գործոնը վերջին երկու տարում դժվարություններ է ստեղծում կենսաթոշակային ֆոնդի համար բարձր եկամտաբերություն ապահովելու հարցում:
Երկրորդ գործոնը դոլարի փոխարժեքն է. ֆոնդերի ակտիվների որոշակի մասը ոչ հայկական ակտիվներում է: Մենք ունենք տարբեր ռիսկայնության երեք ֆոնդ, ու որքան նրանց ռիսկայնությունը բարձրանում է, այնքան դրանք ավելի շատ են Հայաստանից դուրս ներդրումներ կատարում: Իսկ Հայաստանից դուրս կատարվող ներդրումները ոչ դրամային ակտիվներ ունեն, իսկ ֆոնդերի եկամտաբերությունը դրամային է հաշվարկվում: Հետևաբար ներկայումս մենք ունենք դոլարի արժեզրկում, ինչը նշանակում է, որ արժեզրկվել են բոլոր ոչ դրամային ակտիվները: Օրինակ՝ եթե ֆոնդը ներդրել է ամերիկյան պետական պարտատոմսերում, բնականաբար, դրամային հաշվարկով այդ ներդրումներն արժեզրկվել են:
Կա նաև երրորդ գործոն. արդեն ասացի, որ ավելի բարձր ռիսկայնություն ունեցող ֆոնդերը ներդրումներ են կատարում նաև միջազգային շուկայում, արտաքին ակտիվներում, և մեր ֆոնդերը հիմնականում նաև արտաքին բաժնային արժեթղթերի ակտիվներ ունեն: Այս տարեսկզբից ռուս-ուկրաինական հակամարտության հետևանքով ստեղծված ռազմաքաղաքական անորոշությամբ պայմանավորված, ինչպես նաև դաշնային պահուստային համակարգի կողմից տոկոսադրույքների բարձրացումների պայմաններում բաժնային ակտիվների գները նվազում են միջազգային շուկայում: Սա, բնականաբար, մեծ ազդեցություն է ունենում մեր ֆոնդերի ընտրած գործիքների վրա, որովհետև մեր ֆոնդերն էլ ունեն այդպիսի գործիքներ, որոնք միջազգային շուկայում ամենաիրացվելին ու վստահելին են:
Այս ամենն ազդում է մեր ֆոնդերի եկամտաբերության վրա, և դրանց պայմաններում ներդրումների որոշակի արժեզրկում է տեղի ունեցել: Բայց ես խորհուրդ կտայի, որ մեր քաղաքացիները ուշադրություն դարձնեին ստեղծման պահից իրենց ակտիվների եկամտաբերությանը, որովհետև մեր ֆոնդերին հաջողվել է կրկնապատկել ստեղծման պահին ներդրած դրամի արժեքը:
– Այսինքն՝ կարծում եք՝ քաղաքացիների անհանգստությունն անտեղի՞ է: Որպես մասնագետ՝ ի՞նչ եք առաջարկում քաղաքացիներին, որոնք տեսնում են բացասական եկամտաբերություն:
– Մարդիկ, որոնք ֆինանսական շուկաներին ծանոթ են, գիտեն, որ ֆինանսական շուկաները տատանողական վարքագիծ ունեն, հետևաբար եկամտաբերության տեսանկյունից լինում են ինչպես լավ, այնպես էլ վատ ժամանակներ: Մենք ֆոնդերի ստեղծման պահից մինչև 2020 թվականը ունեինք բավական լավ ժամանակներ, և չորս տարում ֆոնդերին հաջողվել էր կրկնապատկել ներդրումը: Բայց կորոնավիրուսի համավարակը, ռուս-ուկրաինական պատերազմը, ընդհանուր բարձր համաշխարհային գնաճային միջավայրը չէին կարող նպաստել, որ բարենպաստ լինեին: Ինչպես ներքին, այնպես էլ արտաքին շուկաները ներկայումս ոչ բարենպաստ փուլ են ապրում: Տնտեսության մեջ, կյանքում այդ ցիկլերն իրար հաջորդում են:
Մյուս կողմից՝ կենսաթոշակային համակարգի գաղափարախոսության իմաստն այն է, որ ներդրումները երկարաժամկետ են, ինչը նշանակում է, որ ֆոնդերի կազմակերպիչները չեն կարող իրենց ներդրումները ցանկացած պահի հանել:
Դրանք երկարաժամկետ հեռանկարի ներդրումներ են և հենց այդ կերպ էլ դրանց պետք է վերաբերվել: Եթե ֆոնդերի մասնակիցները նայեն, թե ինչպիսի եկամտաբերություն են ստացել ստեղծման պահից, դրան վերաբերվեն որպես երկարաժամկետ ներդրում, ապա անհանգստություններն այդքան մեծ չեն լինի:
– Ստեղծված իրավիճակում, պարո՛ն Կարապետյան, ո՞րն է պետության դերը, նա կարո՞ղ է միջամտել ֆոնդերի գործունեությանը:
– Պետությունը ֆոնդերի կառավարման, դրանց գործունեությանն ուղիղ միջամտության իրավունք, բնականաբար, չունի: Բայց պետությունը խաղի որոշակի կանոններ է սահմանել, առանձնացվել են այդ երեք ֆոնդերը, սահմանվել է, թե յուրաքանչյուր ֆոնդում ներդրումների ինչպիսի համամասնություն պետք է իրականացվի: Ընդհանուր առմամբ, պետությունն իր կարգավորող գործառույթն իրականացրել է՝ խաղի կանոններ սահմանելով, մնացածը ֆոնդերի անելիքն է:
Զարգացած երկրներում, օրինակ՝ ԱՄՆ-ում, կենսաթոշակային ֆոնդի մասնակիցը կարող է ինքն ընտրել՝ վստահե՞լ որևէ կենսաթոշակային ֆոնդի, թե՞ ինքնուրույն որոշել իր ֆինանսական ներդրումների համամասնությունը, ինքնուրույն կառավարել այդ ակտիվները: Ես շատ կուզեի, որ մենք էլ նման փուլի անցնեինք և, դիցուք, ինքներս որոշեինք՝ ներդնել մեր գումարները հայկական պետական պարտատոմսո՞ւմ, թե՞ միջազգային պարտատոմսում, թե որևէ այլ գործիքում: Սա ազատության մեծ աստիճան է տալիս ու մեծ պատասխանատվություն է ակտիվը կառավարողի համար:
Հասմիկ Համբարձումյան
MediaLab.am
