«Մեդիալաբի» հարցերին պատասխանում է բժիշկ, Արցախյան պատերազմների մասնակից Տարոն Տոնոյանը
– Դուք Արցախյան երկու պատերազմների մասնակից եք, երեկ Հայոց բանակի կազմավորման տոնն է: Ի՞նչ մտքեր, զգացումներ ունեք:
– Շատ կուզեի, որ պետական տոնական միջոցառումներ տեղի ունենային: Նման միջոցառումներ չկազմակերպելը, կարծում եմ, ոչ միայն մեծ բացթողում է, այլև՝ մտածված քայլ:
Չնշել հունվարի 28-ը որպես Բանակի օր, նշանակում է՝ Արցախյան առաջին պատերազմի զոհերի հիշատակը և անցած փառավոր ուղին չգնահատել:
Բացի այդ, Արցախյան երկրորդ պատերազմի ժամանակ կյանքը հայրենիքին անձնուրացաբար նվիրաբերած տղաները արժանի են հարգանքի, ու երեկ անպայման պետք է միջոցառումներ լինեին:
Թող դրանք տոնական չլինեին, բայց որպես հիշատակի օր՝ մենք բոլորս կարող էինք հիշել ու անդրադառնալ մեր բանակի անցած ճանապարհին: Պետք է արձանագրեմ, որ սա ոչ միայն բացթողում է, այլև մեր իշխանությունների կողմից մտածված քայլ՝ չնշել Բանակի օրը, նշանակում է՝ իշխանությունները նորից պարտության բեռը գցում են բանակի վրա:
Ընդհանուր առմամբ, այս ընթացքում շատ հարցեր պարզվեցին, դեռ շատ տեղեկություններ էլ ի հայտ կգան, և մենք համոզվելու ենք, որ պատերազմը բացարձակ այլ ելք կարող էր ունենալ, եթե մինչ այդ լինեին ճիշտ քայլեր, և կազմակերպված պատերազմ վարվեր:
– Կարծում եք` կազմակերպված չլինելու պատճառո՞վ է եղել պարտությունը:
– Խնդիրներն ի հայտ են եկել կազմակերպիչ համար առաջինից՝ վարչապետի աթոռը զբաղեցնողից, հրամանատարական կազմից ու հասնում են մինչև ինձ: Ես էլ եմ մեղավոր, գուցե ինչ-որ բացթողումներ էլ ես եմ ունեցել: Վարչապետը սիրում է ասել՝ թիվ մեկ պատասխանատուն ինքն է, բայց թիվ մեկ մեղավորն ինքը չէ, պետք է ասեմ, որ թիվ մեկ մեղավորն էլ է ինքը: Եթե լիներ հաղթանակ, թիվ մեկ հաղթողը պետք է վարչապետը լիներ: Դա չգրված օրենք է:
– Պարո՛ն Տոնոյան, պատերազմից երեք ամիս է անցել, երեկ էլ տոնական օր էր, դուք տեսնո՞ւմ եք մարդկանց մեջ ընկճվածություն, թե՞ անտարբերություն: Պարտությունն ընկճե՞լ է ժողովրդին:
– Դա ակնհայտ է, դա բոլորն են տեսնում: Ընկճվածությունը դեռ չի բնորոշում ներկա իրավիճակը, որ կա մեր պետության ներսում: Պետությունից դուրս Սփյուռքում նույնպես կա այդ ընկճվածությունը:
Եթե մենք ուզում ենք ոտքի կանգնել, երեկ՝ Բանակի օրը, ևս մեկ առիթ պետք է լիներ քայլ անելու այդ ընկճախտից դուրս գալու համար, իսկ մենք այդ գերազանց առիթը չենք օգտագործում:
Ընկճախտը ժողովրդի դիմադրողականությունը հասցրել է զրոյի ու զրոյից իջնում է ցած և այն կարգի, որ մեր հասարակությանը չի զարմացնում այլևս ոչինչ, ոտքի չի կանգնեցնում ոչ մի աղաղակող երևույթ:
Միայն ցավն ենք արձանագրում ու չենք կարողանում ճիշտ ախտորոշել՝ ինչպես պետք է ցավից դուրս գալ, ինչպես պետք է առաջ նայել: Բայց որ պետք է առաջ նայենք, որևէ մեկը չպետք է կասկածի:
Այս վիճակը շարունակելը խիստ վտանգում է մեր պետականությունը և անվտանգային համակարգը: Իսկ իշխանությունները դրա համար ոչ մի բան չեն ասում: Ավելին, հիմա ակտիվացել են ու մեղավորներ են փնտրում, իրենց նախկին վարքին համաձայն, ու սովորաբար մեղավորներ փնտրում են նախկինների մեջ:
Դե մեկին պե՞տք է քավության նոխազ դարձնեն: Անկեղծ ասեմ, այնպես չէ, որ նախկինները որևէ մեղավորություն չունեն, կա այդ մեղավորությունը:
Եթե մեկ բանաձևումով ասեմ, այսպես կստացվի՝ 94 թվականին առաջին պատերազմից հետո մենք ամբողջ պետությունով չենք պատրաստվել հաջորդ պատերազմին: Բայց ճակատագրական մեծագույն սխալները, որոնք որոշեցին պատերազմի ելքը, այսօր գործող իշխանություններն են գործել:
– Հիմա, որպես իրավիճակից ելք, ընդդիմությունն առաջարկում է ապստամբության գնալ: Կարծում եք՝ դա իսկապե՞ս ելք է:
– Եթե ստացվի՝ ելք է: Մենք և բազմաթիվ պետություններ, ժողովուրդներ անցել են այս ճանապարհով, և փոքրաթիվ մարդիկ կարողացել են իրավիճակը փրկել: Այդպես է եղել Սարդարապատի ճակատամարտին պատրաստվելուց առաջ, Առաջին հանրապետությունը կերտելու ճանապարհին, երբ է՛լ ավելի մեծ ընկճվածություն է եղել, եղել են հազարավոր գաղթականներ, եղել են սով, համաճարակ, և որոշակի մարդիկ կարողացել են դիկտատուրա սահմանելով՝ առաջ շարժվել:
Արամ Մանուկյանին ճանաչել են որպես դիկտատոր, ու փոքրաթիվ մարդկանց խումբը, մեծաքանակ մարդկանց խմբի կարծիքը հաշվի չառնելով, կարողացել է դարձնել պետություն:
Այսինքն՝ կան իրավիճակներ, երբ ժողովրդավարությունն անելիք չունի: Գուցե շատերի համար օտար բան եմ ասում, բայց դա ճշմարտությունն է: Որևէ երկիր չի ուզում պատերազմ:
– Դուք պատերազմի օրերին առաջնագծում էիք ու բուժօգնություն էիք ցուցաբերում զինվորներին: Հետադարձ հայացք գցելով այդ օրերի ընթացքում մատուցված բուժծառայությանը՝ կարո՞ղ եք ասել, որ ռազմական բժշկությունը զարգանում է:
– Ռազմական գործողությունների ժամանակ ես, այո՛, բուժծառայության մեջ էի ու գոնե դրա մասին կարող եմ մասնագիտորեն խոսել: Համեմատության առումով կայացած ծառայություններից մեկը, որը կարողացավ իր առաջադրանքը բավական պատշաճ կերպով կատարել, բանակի բուժծառայությունն էր՝ քաղաքացիական բժշկության օգնությամբ:
Բայց պետք է ասեմ, որ եղել են բազմաթիվ թերություններ, որոնց չլինելու դեպքում ավելի լավ արդյունքներ, ավելի քիչ զոհեր կունենայինք ու ավելի քիչ հաշմանդամություն ունեցող զինվորներ:
– Որո՞նք էին այդ թերություները:
– Օհ, դրանք շատ էին: Դրա համար բանակի բուժծառայությունը պետք է ամփոփ վերլուծություն կատարի ու դրանց հիման վրա սրբագրի բոլոր թերություններն ու խախտումները:
Ես այդ խառը օրերին մի քանի հարցազրույց եմ տվել ու խնդրել եմ, որ քաղաքացիական բժշկությունից պատերազմի հոսպիտալային առաջնային օղակները, որտեղ վճռվում էին վիրավորների արդյունավետ սպասարկումը, լուծումը, համալրեն ավելի պրոֆեսիոնալ բժիշկներով:
Օրինակ՝ եթե անոթային պրոֆեսիոնալ վիրաբույժ չկա ռազմի դաշտային հոսպիտալում, շատ տղաներ կարող են հաշմանդամ մնալ: Շատ վերջույթներ կարելի էր փրկել պրոֆեսիոնալ անոթաբանի օգնությամբ, երբ օրգանիզմի մի հատվածից անոթը վերցնում, կարում են, որպեսզի այդ վերջույթը փրկեն:
Իսկ եթե չկա այդ մասնագետը, այդ ոտքը պետք է ամպուտացիա անել, այսինքն՝ անդամահատել: Դա բազմաթիվ օրինակներից մեկն էր: Կազմակերպչական առումով մենք պատրաստ չենք եղել պատերազմին: Նայեք՝ հոսպիտալ է եղել, որը սպասարկել է առնվազն 50 կմ ճակատ, բայց ունեցել է ընդամենը մեկ վիրահատական սեղան, մեկ անզգայացման ապարատով:
Սրանք անթույլատրելի բացթողումներ են, որոնք մինչև ընթացքում շտկվեցին, մենք ահագին լուրջ կորուստներ ունեցանք:
Այս շարքը կարող եմ շարունակել: Բայց եթե անդրադառնամ լավ կողմին, պետք է ասեմ, որ ես տեսա բազմաթիվ, իրենց կյանքը չխնայող բժիշկների, որոնք հրետակոծության տակ անձնուրաց աշխատում էին ու մեր զինվորների կյանքն էին փրկում:
Հասմիկ Համբարձումյան
MediaLab.am
