Բանաստեղծ Հուսիկ Արայի այս տարվա հունվարին հրապարակված Apocalypto բանաստեղծությունը պատմեց այն օրերի Հայաստանի արատների ու խայտառակության մասին, որոնց միջից ժողովուրդն առանց հեղափոխության դուրս չէր գա: Բանաստեղծն այսօր փորձում է հասկանալ, թե ինչքանո՞վ է հետապոկալիպսիսյան Հայաստանը ազատագրված հին կեղտերից ու արատներից:
Apocalypto
Իմ երկիրը՝ արևելյան թերմացք,
նեխելու է կեղծիքի մեջ ու ստի,
կեղտից-կեղտ սողալու է ճապաղ
ու չի բարձրանա իր կղանքից վեր:
Անսպիտակեղեն, մնալու է ցեխին տապկած՝
թևերի տակ սարդոստայն ու ոչ մի թռչող երազ.
մեր փախուստն է աշխարհում՝ ելք դեպի ներս,
որ ճակատագիր է այլևս, ոչ թե հեգնանք:
– Հուսի՛կ, այսօրվա Հայաստանում քո Apocalypto-ի հետքը մնացե՞լ է, թե՞ ոչ:
– Նախ ասեմ՝ Apocalypto-ն անհուսության ճիչ էր:
– Անհուսությունը հիշում եմ, ոչ ոք հույս չուներ նախորդ իշխանությունների օրոք, բայց նրա ութ տողից այսօր ինչ-որ բան մնացե՞լ է հեղափոխական Հայաստանում:
– Դեռ կա: Ցավալի մի բան է կատարվում, կարծես սև ու սպիտակի է բաժանվել հասարակությունը՝ հեղափոխականների ու հակահեղափոխականների: Մի խումբ կա, որ, այսպես ասած, մարաղ մտած սպասում է Փաշինյանի կառավարության տապալմանը կամ երերալուն, որպեսզի հարձակվի, ինչպես մարաղ մտած որսին են սպասում: Դա ինձ ցավ է պատճառում: Իրավիճակ է փոխվել երկրում: Եկեք անկախ կուսակցական շահերից, անկախ ամեն ինչից կանգնենք միմյանց կողքին ու էս երկիրը դուրս բերենք հին վիճակից: Այսօր չեմ տեսնում իրար կողք կանգնածների: Մինչդեռ էլ կորցնելու բան չունենք: Մեզ տրված շանսն այսօր փոշիացնում ենք:
– Հակահեղափոխությա՞մբ:
– Ահա: Գիտե՞ք, պիտի էդ ամենը մոռանան՝ հանրապետական, հակահանրապետական: Կառավարությունն էլ չպիտի նայի, թե ո՛ր կուսակցությունից է նա, ով պետք կգա իրեն: Եթե աշխատող կադր է, պիտի լինի կառավարության մեջ: Էս երկրում չեզոք մարդիկ էլ կան, որոնք կարգին մտածողներ են:
– Քո՝ բանաստեղծի համախմբումը ինչպե՞ս կարող է արտահայտվել՝ գրականությա՞մբ, թե՞ քեզ պաշտոն է պետք: Ո՞րն է Հուսիկ Արայի հակաApocalypto-յան մասնակցությունը հեղափոխությանը:
– Ես միայն նոր իշխանության հանդեպ իմ համակրանքով կարող եմ մասնակցել, ապրիլին եղել եմ երթերի և միտինգների մասնակից, 100-օրյա միտինգին եմ մասնակցել և թավշյա հեղափոխությանը նվիրված բանաստեղծություններ եմ գրել: Միշտ եղել եմ ընդդիմադիր, բայց էսօր ընդդիմադիր չեմ: Ես մարզերում չինովնիկների եմ տեսնում, որոնք սպասում են նոր իշխանության տապալմանը: Էս տեսնելն է իմ մասնակցությունը:
– Եթե դու բանաստեղծություն գրես, ես՝ հոդված, Արմեն Աշոտյանը զբաղվի քաղաքականությամբ, սա համախմբո՞ւմ է:
– Չէ՛, ես նկատի ունեմ՝ էնպես գործեն բոլորը, որ այս իշխանությունը չտապալվի: Ի վերջո, Փաշինյանը մենակ է, կողքն էլ մարդիկ չեմ տեսնում:
– Դու Փաշինյանի «Երկրի հակառակ կողմը» կարդացե՞լ ես: Փաշինյանը գրո՞ղ է:
– Ինքն էդ վեպով չի ձգտել գրականություն ստեղծել, իր մտքերն են, իր խոհերը, իր փորձը, ինքը գրողի հավակնությամբ չի գրել: Ինքը գործիչ է:
– Փաշինյանի գիրքը այսօր ամենավաճառվող գիրքն է…
– Բնական է, էդպես էլ պիտի լիներ:
– Ինչո՞ւ:
– Որովհետև ինքը ժողովրդի ընտրյալն է: Գիտենք՝ ոնց եկավ, և, բնականաբար, նրա գրածն այսօր Թումանյանի, Չարենցի գործերից լավ պիտի վաճառվի:
– Քո Apocalypto-ն ցնցեց Հայաստանը հունվարին: Apocalypto-ից հետո դու տպագրեցիր «Եվ սերն ասաց» բանաստեղծությունների ժողովածուն: Ո՞նց է վաճառվում էդ գիրքը, տեղյա՞կ ես:
– Միայն «Անտարեսի» գրախանութներում է վաճառվում գիրքը, գովազդված չէ, մարդիկ գրքի մասին չգիտեն: Միայն իմ ֆեյսբուքյան էջում կարող են գրքի շապիկը տեսնել: Սովորաբար շնորհանդեսների ժամանակ է վաճառվում:
– Չե՞ս ափսոսում, որ գրող ես:
– Դա իմ ճակատագիրն է, իմ խաչն է, որը ես տանում եմ:
– Գրող լինելը քո խա՞չն է:
– Էդպես է ստացվել: Եթե գրելն էլ չլինի, ես երևի կխելագարվեմ, կմեռնեմ: Բայց շատ կուզենայի մի ուրիշ բանով զբաղվել, որովհետև գրելը տառապանք է բերում:
– Գրականությամբ գրողն ապրո՞ւմ է:
– Ֆինանսապես՝ ոչ: Դա արդեն տառապանք է:
– Հուսի՛կ, քեզանով հիացած են շատ-շատերը: Բայց դու առանձնապես հեշտ կյանքով չես ապրում: Հույսդ ինչի՞ վրա է նոր Հայաստանում, որտեղ կարծես իշխանությունը քո կարիքը չի ձևակերպել իր համար:
– Ես լրագրող եմ և միշտ իմ հացը լրագրությամբ եմ վաստակել: Բանաստեղծությունն իմ ապրելակերպն է:
– Ինչո՞ւ Հուսիկ Արայի բանաստեղծությունը չի դառնում առաջին անհրաժեշտության գրականություն: Ինչո՞ւ մարդիկ քո ստեղծագործությունները ձեռք բերելու համար իրար չեն «կոտորում»:
– Իսկ ո՞ւմ համար են կոտորել:
– Նիկոլ Փաշինյանի:
– Փաշինյանը քաղաքական գործիչ է:
– Դու վիրավորված չե՞ս, որ Փաշինյանի գիրքն ավելի լավ է վաճառվում, քան՝ քոնը:
– Բնավ:
– Բայց «Երկրի հակառակ կողմը»-ի բումից առաջ կար քո Apocalypto-ն, որը կարծես թե հեղափոխության դուռը բացող բանալին դարձավ:
– Հասարակությունն էլ գիտի, որ Փաշինյանը ոչ միայն Հայաստանում, այլև աշխարհում թիվ մեկ մարդն է համարվում: Ինքը գրեց մեր պատմության ամենափառահեղ էջերից մեկը և միշտ մնալու է առաջին շարքում: Նրա գիրքը կարող է 10 տարի հետո չառնեն, բայց նա մնալու է առաջին մեծության գործիչ: Աշխարհում եղել են գործիչներ, որոնց գրքերը մեծ տպաքանակով վաճառվել են: Համեմատությամբ չեմ ուզում վիրավորել, բայց Մոնիկա Լևինսկին գրեց ԱՄՆ նախագահ Բիլ Քլինթոնի մասին մի գիրք, միլիոնից ավելի տպաքանակ ունեցավ, ո՛չ Կուրտ Վոնեգութը, ո՛չ մեկ ուրիշ գրող էդ պահին էդքան չվաճառվեցին: Գրող Փաշինյանն ինձ մրցակից չէ:
– Մոնիկա Լևինսկին հուշում է հաջորդ հարցը՝ չե՞ս մտածում մի քիչ ավելի անպատկառ բանաստեղծություններ գրել վաճառվելու համար, թե՞ ավելի անպատկառ արդեն հնարավոր չէ:
– Դե, գրում ես էն, ինչ ներսից է գալիս: Անպատկառ գրելու ժամանակն էլ է անցել: Բաց տեսարաններ կան իմ «Բուրմունքի հիշողություն» պոեմում, բայց դա նորմալ պոետիկայով է գրված, և ոչ ոք ինձ դիտողություն չի արել: 100 տարի առաջ Եվրոպայում արդեն գրել են էդ անպատկառ բանաստեղծությունը, 20 տարի առաջ մեր մոտ էլ դա արեցին, բայց դրա ժամանակներն անցել են: Ի վերջո, մնացողը գրականությունն է:
– Հուսի՛կ, դու կուզեիր քո Apocalypto՞-ն ավելի մեծ հռչակ ձեռք բերեր, թե ՞«Եվ սերն ասաց» բանաստեղծությունների ժողովածուն:
– Ես Apocalypto-ին էդպես մեծ նշանակություն չեմ տալիս: Դա ո՛չ բանաստեղծական արժեք ուներ, ո՛չ էլ եսիմ ինչ էր, դա տարիների ընթացքում կուտակված անհուսության ճիչն էր: Դա գրվեց, որովհետև Հանրապետականն ասում էր, որ մինչև 60 թիվը մենք ենք լինելու իշխանության գլխին, մեր դեմ խաղ չկա: Նայում էիր՝ երկիրդ գնում էր անկում: Ես 30 տարի էս երկրում հեղափոխության մեջ եղել եմ, երեխաներ եմ ուղարկել ծառայելու, բա, լավ, չտեսնե՞մ նոր Հայաստանը:
– Համաձա՞յն ես, որ քո Apocalypto-ն նույնքան ոչ գրական է, որքան Նիկոլ Փաշինյանի «Երկրի հակառակ կողմը»:
– Գիտե՞ս, ոչ թե ոչ գրական է Apocalypto-ն, այլ բառեր կան, որոնք օգտագործված են, համարում են հակաբանաստեղծական: Ես չէի ասի, ամեն բառն էլ բանաստեղծական է: Ուղղակի ավելի իմ ոճը չէր: Ռիթմիկ գրել եմ, որ ազդեցություն ունենա էդ ստիխը:
– Քո կարծիքով՝ ինչու՞ Հայաստանից չեն արտագաղթում բանաստեղծ լինելու պատճառով: Այսինքն՝ շինարարը գիտի ուր է գնում, ատամնաբույժը միշտ էլ կգտնի կիսատամ բերանով մարդկանց, երաժիշտը և նկարիչը դրսում հաճախ ավելի լավ են ընկալվում:
– Դրսում մենք էսօր գրողներ ունենք:
-Ես նկատի ունեի՝ ինչո՞ւ բանաստեղծը չի արտագաղթում բանաստեղծության պատճառով: Շինարարն արտագաղթում է, որ իր շենքը սարքի, ատամնաբույժը, որ ատամ սարքելով փող աշխատի։
– Բանաստեղծությունը գալիս է իմ հողից, ես չեմ պատկերացնում ինձ էդ հողից կտրված: Իմ պոեզիան ամբողջությամբ իմ միջավայրն է: Դրսում մենք իհարկե գրողներ ունենք: Եթե իմ պոեզիան վերցնենք, ամբողջը միջավայրն է, սկսած 88-ի թավշյա հեղափոխությունից, սկսած Երևան քաղաքից, սոցիալական խնդիրներից: Ուրիշ տեղ գնամ՝ ուրիշ բան կգրեմ: Բրոդսկին շատ երիտասարդ է գնացել: Իր տարիքում գուցե գնայի:
– Դու քեզ համարո՞ւմ ես գնահատված բանաստեղծ:
– Չէի ասի, որովհետև իմ գրքերը հիմնականում չեն ընթերցվել: Ինչպես մեր ժամանակակից գրողների գրքերը չեն ընթերցվում: Իմ գրքերը տպագրվում են լավագույն դեպքում 500 օրինակով: Լավ, էդ 500 հոգին ընթերցեց, այսինքն՝ ժամանակն այնպիսին է, որ և՛ հոգեբանական խնդիրն է, և՛ սոցիալականն է, այլ խնդիրներ ունեն մարդիկ: Պետք է մի քիչ հանգիստ լինեն: Եթե նրանք ճամպրուկները կապել են, նրան նույնիսկ երաժշտությունը, կերպարվեստը հետաքրքիր չեն: Մի տեսակ դառնում ենք տնայնաբուծական, ինքնաբավ հեղինակներ, մենք մեզ համար գրում ու կարդում ենք: Սակայն Ֆեյսբուքում բավականին ակտիվ ընթերցում են:
– Հուսի՛կ, Նիկոլ Փաշինյանն ի՞նչ կարող է անել գրականության համար, ըստ քեզ:
– Փաշինյանն արդեն անում է, հենց իր վերաբերմունքը գրականության հանդեպ բավարար է, ժամանակին ասում էի՝ վերաբերմունք չկա, ասում էին՝ պետական մրցանակ կա, նախագահի մրցանակ կա գրականության համար: Ես ասում էի՝ հայացք չկա, վերաբերմունք չկա: Բայց բարեբախտաբար էսօր Փաշինյանի հայացքը, վերաբերմունքը գրականության համար այլ է, անընդհատ ասում է՝ ժամանակակից գրականություն կարդացեք, նույնիսկ կառավարության նիստերից մեկում ժամանակակից գրողների գրքեր նվիրեց: Ես չեմ կարծում, որ ազգովի կգնան, կառնեն ու կընթերցեն, բայց վերաբերմունքն արդեն զգում ես:
– Իսկ այսօրվա Հայաստանում ո՞րն է գրողի խնդիրը:
– Գրողի խնդիրը գրելն է: Բայց գրողը նաև ինչպես իր գրականությամբ պետք է բան ասի, կիսվի, մեսիջ ուղարկի, ընթերցողի հայացքը ձևավորի, նաև մենք էնպիսի քաղաքական իրավիճակում ենք, որ գրողը պետք է մասնակից լինի կառավարության գործունեությանը, մասնակցի հավաքներին: Եթե միտինգ է լինում, ես պարտադիր գնում եմ:
– Գրողը պետք է մասնակցի՞ հանրահավաքներին:
– Ես կարծում եմ՝ այո: Ոչ միայն գրողը: Բայց մասնակիցը լինի, ներկա լինի, զգա, որպեսզի իր մեջ կուտակելով մի բան գրի: Այլապես ի՞նչ պիտի գրի: Կա մեր գրողների մի զգալի մաս, վերացական տարածքում են ստեղծագործում, ասում են՝ ժամանակն ուղիղ կերպով չենք տալիս, որպեսզի ժամանակի հետ նաև մեր գրականությունը չոչնչանա: Ես էն գրողն եմ, որի գրչով առօրյա դեպքերը դառնում են գրականություն: Ես ՊՊԾ գնդի գրավումն էլ եմ դարձրել բանաստեղծություն, ապրիլյան պատերազմն էլ, թավշյա հեղափոխությունն էլ: Իմն առօրյայի մեջ է, ես էդ տեսակ բանաստեղծ եմ: Քաղաքացիական պահվածք պետք է ունենա գրողը, և հենց դա էլ պիտի դառնա գրականություն:
Քայլերթ
Մեր ձեռքում է մեր դրոշը`երեք գույն.
փշալար, ոստիկաններ ու շուրջկալ:
Աշխարհը ուղիղ է տեսնում,
մեր հայացքը շեղ նայեց.
և գնում են մեր ոտքերը անթեք`
առավոտ, կեսօր ու իրիկուն:
Իմ թևերին` գարնան ապրիլ,
իմ աչքերում` այսվայրկյանի նորալույս,
թոքերիս մեջ եկող օրն է` շնչառություն.
իմ քայլն եմ անում
և սիրո անշեջ հուրն եմ բերում քեզ`
կանաչ-կարմիր քո աշխարհը անթեղված:
Հեքիաթի այն տղան ես,
որ խոցեց սիրտը
և գլուխ առ գլուխ կտրում է
ջրի ակունքը փակած վիշապին:
Մենք անկախ ենք,
ազատ ենք,
միասին ենք,
Հայաստան:
Զրուցեց Մհեր Արշակյանը
Լուսանկարը՝ Սոնա Ադամյան
MediaLab.am