Հարցազրույց բանաստեղծ Հակոբ Մովսեսի հետ
-Ձեր վերջին հարցազրույցում Դուք խոսել եք կրթական չափորոշիչների մասին: Ձեր դիտարկումներն արժանացան ոչ համարժեք, երբեմն վիրավորական արտահայտություններով համեմված հակադարձումների:
-Այդպես էլ պիտի լիներ, երբ ես հարցազրույց էի տալիս, «ջանս յուղել» էի և սպասում էի նման արձագանքի․ եթե ճահիճը քար ես նետում, պետք է իմանաս, որ այնտեղից սոխակների դայլայլ չես լսելու։ Բայց դա ինձ չի վշտացնում, «որովհետև նրանք չգիտեն, թե ինչ են անում»։
Այնինչ իմ բարձրացրած խնդիրը շատ գրական և հրատապ խնդիր է․այո, ես կարծում եմ, որ հումանիտար կրթության ոլորտում այսօր հայ մարդու, հայոց դպրոցի և բուհի աշակերտի ու ուսանողի հոգևոր-գեղագիտական-գրական դաստիարակությունն ու ընկալումը խցանված է։ Ես այն կարծիքին եմ, որ մենք անցած դարասկզբի մեր մեծ գրականությունից հետո, իսկ ավելի ստույգ՝ Չարենցի սպանությունից հետո նրա ներկայացուցիչների փոխարեն գրող նշանակված և ցօրս իր պարզունակ գեղագիտությամբ իր գերիշխանությունը պահպանող գրողական մի սերնդի կողմից հայտնվել ենք մշակութային եւ ազգային թուլամտության մեջ։
-Ձեր կարծիքով՝ ի՞նչն է, որ Ձեր ասածներում դժգոհություն է հարուցում։
-Երբ այսօր որեւէ բան ես ասում՝ այսօրվա ընթերցողական ընդհանուր ճաշակն ու գրական միտք կոչվածը ասածդ առաջին հերթին չափում է նրանով, թե դա արդյոք իր տաքուկ գոյությանն ու վերարտադրելիությանը վտանգ չի՞ սպառնում․ այնպես որ՝ երբ ես այդ ամենը ասում էի, շատ լավ պատկերացնում էի մեր՝ ճաշակից, մտքից, գաղափարներից, վերլուծություններից, իդեալներից, ինքն իր հասցեին երբեմն դառը բաներ ասելու և լսելու կարողությունից զուրկ և սին՝ իբր թե «հայրենասիրական»կարգախոսներով լցոնված առանձնապես «ակադեմիական» լսարանի հակադարձությունը։
Իսկ ինձ համար հայրենասիրությունը ոչ թե կիրք է, որով համակվածը բանաստեղծական մեջլիսներում (գրեցի սա եւ հիշեցի Ե․Չարենցի ողբերգական արտահայտությունը՝ «հիմարության համերգում») մրցում է մտնում իր նման «աշըղ Ֆատուլաների» հետ, այլ գիտակցություն, որը թշնամու դեմ իբրեւ բարիկադ ու բերդ՝ պետություն, հասարակություն, քաղաքացի, կրթություն, միտք, օրենք, դպրոց ու բանակ է հանում։
Դուք հետևողականորեն չեք ընդունում 50-60-ականների հայ բանաստեղծությունը, բայց շատերն ասում են, որ այն ժողովրդականություն և լայն զանգվածայնություն է վայելում։
-Ես այդ բանաստեղծությունը չեմ ընդունում նախ եւ առաջ իր ծննդաբանությամբ․ չմտնելով մանրամասների մեջ, թե այն ինչը ինչով փոխարինելու համար «նշանակվեց», անդրադառնամ միայն մի հարցի․ընթերցող-գրականություն (գիր) կապն ապահովելու համար հին աշխարհում գոյություն ուներ մեկնության արվեստը, որը հույները կոչում էին էքզեգետիկա․ այն գիրը տարբեր անկյուններից դիտարկելու, իր տեսանելի իմաստի (այն կարելի է նաև բովանդակություն կոչել), տեսանելիության բռնադատությունից հանելու, նրա տարբեր շերտ-էլիստները մատնանշելու եւ, հետևաբար, նաեւ տարբերակման արվեստ էր, որը տեքստը դնում էր զարգացման մի տեսակ «լապլասյան աստիճանի» վրա՝ իր մեկնություններն անելով հոգեւոր «զարգացման» ամենացածր աստիճաններից մինչև ամենաբարձրերը՝ ըստ հարկավորության, ասել է թե՝ ըստ ընդհանուր ու ընտրախավային կարողությունների։
Անհնար է Հոմերոսին, Դանտեին կամ Նարեկացուն ընկալել առանց մեկնությունների․ առանց սրանց նրանք կմնան սյուժեի կամ պատումի շրջանակներում։ Այդ մեկնությունները նշված տարբերակման կողքին մի ուրիշ գործառույթ էլ ունեն․ տեքստն ազատել բոլորի համար հավասար ընկալման իր տոտալացումից եւ այն օժտել զուտ անհատական կամ անգամ անձնական մասնավորություններով։
Մեկնաբանել տեքստը, այո, նշանակում է նրան թույլ չտալ խրվել տոտալիտարիզմի մեջ։ Նաև՝ թույլ չտալ, որ տեքստը համահավասարեցնի ընթերցողին։ Այստեղ իսկույն նշենք, որ մեկնաբանել չի նշանակում վերաշարադրել կամ պարզեցնել․ նրա նպատակը ոչ թե տեքստը ժողովրդին իջեցնելն էր, այլ վերջինիս դեպի տվյալ տեքստը հանելը, դեպի նրա բարձունքները առաջնորդելը, առանց որի տեքստի շատ շերտեր գուցե թե անհասանելի են նրան։
Բայց պատմության մեջ լինում են շրջաններ, երբ պահանջվում է՝ ի՛նչ պահանջվել՝ պարտադրվում է այնպիսի մշակույթ, որը մեկնաբանություն չպահանջի, այլ լինի սոսկ այն, ինչը կա առաջին՝ առերևույթ մակարդակի վրա։ Դրանք մշակույթի ամենանսեմ շրջաններն են։ Նման մշակույթը ծպտվում է «ժողովուրդ» հասկացությամբ, որի ներքո նա հասկանում է ոչ թե մշակույթ սնող տարերք կամ հումուս, այլ իհարկե, իր կողմից «վերակերտման» ենթարկված զանգված։ Այն «ժողովուրդ» ասելով նկատի ունի ո՛չ թե մշակույթի մասնակցի, այլ նրա սատարի, որը սակայն այն ուրիշ ինչո՞վ կարող է սատարել, եթե ոչ հենց իր ստորոգելիով՝ քանակով,- եկեք սրա տակ հասկանանք տպաքանակ եւ լեցուն մարզադահլիճներ։
Եվ ահա այդ մշակույթը ժողովրդից ստացված այս զանգվածին, օգտվելով նրա լուսավորչական մակարդակից եւ զգացմունքային դյուրահալ նկրտումներից, պետք է ամենայն գեղագիտության վերացմամբ եւ դրա փոխարեն իր ծրագրի (պատվերի) ներարկմամբ լծի իր սայլին, իրեն սատար կանգնեցնի ամենացածրակարգ ու ստոր գրգիռներով ու խոստումներով և, առաջին հերթին, իհարկե, հանրամատչելի մշակույթով, հանրամատչելի, այսինքն՝ տվյալ դեպքում այնպիսի, որ իմաստի, ձևի ու բովանդակության բոլորի համար նույնաընկալելի եւ համապարտադիր տոտալիտարիզմ է ենթադրում եւ ոչ մի շեղում ու մեկնություն չի պահանջում։ Այն ոչ թե ինքնավարության ու ինքնիշխանության ներուժերով ստեղծվող, այլ ձեռնասուն մշակույթ է՝ որեւէ պետության, գաղափարախոսության, հասարակական կարգի, ուղղության կամ ծրագրի ձեռնասունը։
Այստեղ մշակույթի՝ պողոսյան թղթերի «ընդհանրականությունը» վերածվում է համընդհանրականության, համայնականության եւ «կոլխոզի»։ Մշակույթը դառնում է «կոլխոզ», գրողն իր անհատական-«մենատնտեսային» կարգավիճակից իջեցվում է (կուլակաթափ է արվում) «կոլտնտեսականի» վիճակի մեջ։ Այս դեպքում ոչ թե ժողովրդին մշակույթ է մատուցվում,այլ մշակույթը պարզապես հանձնվում է ժողովրդի, տվյալ դեպքում՝ զանգվածի ձեռքը՝ այդպիսով նրա անունից խլվելով նրանից։
Մեկնության դարաշրջանների՝ մեկնությունների ձգտող հունական «պարզ» մարդուն գալիս է փոխարինելու նոր ժամանակների «պարզունակն» ու «պարզամիտը», առաջին պլանից դուրս ոչ մի պլան, հետևաբար նաև ոչ մի մեկնություն չհանդուրժողը, որն էլ ժողովրդական-բանահյուսական պարզությունը փոխարինում է ռաբիսով ու գաղափարախոսական պարզունակությամբ։
Անգամ «հայրենասիրական» ու «ազգային թեմաները» արծարծվում են (թույլատրվում են) իբրեւ համընդհանուր պարզունակ՝ իբրեւ այդ գաղափարախոսությունը կրողի ջատագովություն եւ ոչ թե ազգի կամ հայրենիքի Կարգի նվիրականության գիտակցության ներարկում, ինչպես որ դա կա Խ․ Աբովյանի կամ Րաֆֆու, Թումանյանի, Տերյանի կամ Չարենցի ստեղծագործություններում, որոնցում հայրենիքը, այո, նվիրապետական-քահանայապետական հասկացություն ու ոլորտ է։-
«Ժողովրդական» հասկացությամբ մշակույթը գեղագիտության բարձր օրենքների «բարձր դատարանից» քարշ է տրվում հրապարակ՝ «ժողովրդական» տարրական զգացմունքների ու կրքերի «Լինչի դատաստանի»։ Այն տեքստը բոլորի համար սարքում է ընդհանուր եւ, հետևաբար, բոլորին տեքստի համար է ընդհանուր սարքում, ինչը, կրկնենք ու կրկնենք, ոչ մի մեկնություն թույլ չի տալիս։ Նրա նպատակը ոչ թե հոգեւոր մի բուսաբանության խաչասերումներով անհատականություն ստանալն է, այլ գրականություն, բանաստեղծություն եւ ընթերցող տնկելը։
Մեզանում ցօրս ծամոնի պես ծամվող «ժողովրդական» եւ «ազգային» հասկացությունները անցյալից եկող զուտ սովետական գաղափարախոսական մնացուկ են, իրենց նպատակներով հենց հակաժողովրդական եւ հակազգային, որոնց նպատակը հունական «պարզից» «պարզունակ», իսկ հունական «դեմոկրատիայի»՝ ագորայում իր ազատ վճիռները կայացնող «դեմոսից» հրապարակներում ու մարզադաշտերում «կոլտնտեսական» «զանգվածային մշակույթի» հլու-հնազանդ «պլեբոս» ստանալն է: Այնպես որ` չխաբվենք այդ բառերով։
Դուք, Փաստորեն, Ձեր ասածի ծիրի մեջ ներառում եք նաեւ ընթերցողին:
– Այո, ընթերցողին նույնպես չպետք է քծնել։ Ես այն կարծիքին եմ, որ վերեւում իմ ասած նշանակովի գրականության համար նաեւ ընթերցող նշանակվեց՝ այսօրվա ընթերցողը իր հերթին այդ գրականության կողմից նշանակված ընթերցող է։ Դա անցած դարասկզբին Տերյան կարդացող եւ պանծացնող՝ Ներսիսյաններն ու Գևորգյանները ավարտած «ճաշակի օրենսդիր» ընթերցողը չէ, այլ Չարենցի «բանվորի տղից պրոֆեսոր», իսկ տվյալ դեպքում տպաքանակի պրոֆեսոր ձուլվածը, եթե, իհարկե, չարենցյան ձևակերպման տակ շեշտը դնենք ոչ թե «բանվորի» տղու վրա, այլ «ձուլելու» նողկալի պահանջի, ինչը մեծ բանաստեղծը ողբերգականորեն չէր ընկալում, եւ, ուրեմն, «բանվոր»բառը տվյալ դեպքում հասկանանք իր բուն նշանակությամբ, ինչով էլ այն 70 տարի իշխեց եւ հիմա էլ դեռ շարունակում է իշխել,-իբրեւ պլեբեյ եւ խուժան։
-Բայց մի՞թե «բանվորի տղան» կամ հենց թեկուզ «խուժանը» իրավունք չունի գրականություն կարդալու։
– Ոչ միայն ունի, այլեւ պարտավոր է։ Բայց գրականությունը նրա համար չպետք է գրվի։ Եվ նա դա պետք է անի իր ոլորտում՝ այնտեղից վեր բարձրանալու համար, եւ ոչ թե դատողության ու արժևորման տեր նշանակվի կամ դարձվի եւ ամեն ինչ իջեցնի իր ոլորտ։ Աշխարհում այդ գրականությունը ամենուրեք կա, բայց միայն մեզանում է, որ դարձել է գեղագիտական, կրթական եւ ազգային ծրագիր։
Մեր ողջ կրթական համակարգն առաջնորդվում է հենց այդ գրականությամբ։ Եվ թող էլի ու էլի հարձակվեն վրաս, բայց ես պարտավոր եմ համարում ասելը, որ այսօր մեր բանասիրական ֆակուլտետներըա յս իմաստով խավարամտության ֆակուլտետներ են, թշնամի են գրականությանը եւ խոտան են պրոպագանդում։
Հարցազրույցը վարել է Թագուհի Հակոբյանը
Շարունակելի
