«Համերի հիշողություն» շարքը մարդկանց սննդային հիշողությունները վերականգնելու փորձ է: Այս շարքում համը դառնում է մարդու պատումը բացահայտելու և նրա հիշողության շերտերը թարմացնելու միջոց:
Ալեհեր, բեղերով, թիկնեղ, կոստյումը հագին. որ շատ էլ ցանկանաս, պսպղացող կոշիկների վրա մի փոշու հատիկ էլ չես գտնի: ԼՂՀ վաստակավոր լրագրող, թարգմանիչ Միքայել Հաջյանն է, որին հանդիպեցի իր տանը և այնքան համառ գտնվեցի, որ երկու անգամ գնացի հյուր: Երբ երկրորդ անգամ տեսնվեցինք, ասաց.
– Գիտե՞ս, իմ ու քո նախորդ հանդիպումից մեկ տարի է անցել:
Շփոթված մտածեցի՝ երևի ինչ-որ հատուկ օրացույցի է հետևում, բայց հետո ավելացրեց.
– Անցյալ հանդիպմանը ես 72 տարեկան էի, հիմա՝ 73:
Յոթանասուներեք տարիների ընթացքում Արցախում հայտնի ձյաձ Միշան իր ստեղծած տունը կորցրել է մի քանի անգամ, իսկ 2016 թվականի քառօրյա պատերազմի ժամանակ զոհվել է մի որդին, 2020-ին՝ մյուսը: Հիմա ապրում է կնոջ՝ Ֆլորայի, հարսի ու թոռների հետ Երևանում:
Հաջյանին կոստյումը չէ, որ գեղեցկացնում է, չէ՜, նա ցանկացած հագուստով կլիներ նույնքան գրավիչ, նույնքան գրագետ ու պարզ, կխոսեր նույն սիրուն հայերենով, որքան հիմա:
Նրա գորովագութ սերը, որն ուներ կնոջ նկատմամբ, սկսվում էր՝ «Ֆլորա, սիրելի՛ս, խնդրում եմ մի հատ սուրճ դիր» արտահայտությունից ու ավարտվում իր պատրաստած փայտե խոհանոցային իրերը մատնացույց անելով, որոնց վրա մանր տառերով փորագրված է՝ Ֆ. Հ. (Ֆլորա Հաջյան):
Տիկնոջը նա անվանում է «խոհանոցային կախարդ», որովհետև նա ստեղծարար հրաշագործ է: Բաքվից կինը բերել է իր 40 տարվա վաղեմության խոհանոցային գրքույկը՝ հայերեն: Տանը նաև տեղ է գտել այնտեղից բերված փոքրիկ բազմոցը, որն ասես իրենց երիտասարդության, դժվարությամբ ստեղծած տան մասին լուռ վկայություն լինի:
Միքայել Հաջյանը ծնվել է Խորհրդային Ադրբեջանի Աղսուի շրջանի Գյուրջևան գյուղում (ռեժիսոր Ջիվան Ավետիսյանն այս գյուղի հայաթափման մասին նկարահանել է «Վերջին բնակիչը» ֆիլմը):
Կղմինդրե տանիքներով գյուղում ժամանակին զարգացած էր բրուտագործությունը, սպասքը խեցուց էր, անթիվ-անհամար կարասներ կային՝ ամեն մեկն իր նշանակությամբ: 1970-ականների կեսերին 470-ից ավելի աշակերտ է սովորել գյուղի դպրոցում, և սա ցուցանիշներից մեկն է, որ այն այն բավական մեծ գյուղ էր՝ բնակեցված բացառապես հայերով:
Ինքը՝ Հաջյանը, ծնվել է տանը՝ տատմոր օգնությամբ, որովհետև 1951 թվականին գյուղում ծննդատուն, որպես այդպիսին, չկար:
«Տասնամյակներ անց ընկերոջս հետ գնացել էինք մեր գյուղացիներից մեկի տուն: Տանտիկինը հացրեց, թե ում երեխան եմ, ես էլ ասացի՝ Գրիշայի և Լուսիկի: Բացականչեց՝ վա՜յ, ես քո տատմերն եմ»:
Գյուրջևանի իրենց երկհարկանի տունը կառուցվել է 1948 թվականին՝ Միշայի ծնունդից երեք տարի առաջ: Այնտեղ սկզբում ապրում էին հորեղբոր հետ, սակայն հետագայում, երբ վերջինս ամուսնացավ, տունը կիսեցին երկու մասի, այնուհետև հայրը կցաշենքեր կառուցեց, նոր պատշգամբ ավելացրեց: Հաջյանի հայրը մանկավարժ էր՝ պատմության և աշխարհագրության ուսուցիչ, ու նրանց տան գլխավոր ու պատվավոր կահույքը գրադարանն էր: Ինքն ու քույրը անչափ սիրում էին ընթերցել ու իսկական գլխացավանք էին դառնում փոքր եղբոր համար:
«Մի օր այնքան բողոքեց, որ լույսը վառ ենք ընթերցում մինչև գիշերվա հազար, որ հերս էնտեղից կզնվեց՝ բարկացավ, թե անջատե՛ք լույսը, քնեցե՛ք: Հաջորդը օրը ամեն մեկս մի լապտեր վերցրած՝ կարդում էինք: Դա գիտելիքների կուտակման շրջան էր, հրաշալի տարիք՝ ամեն բան մտապահելու համար: Հիմա շատ բաներ մոռանում եմ, չեմ հասցնում այդքան գիտելիք ամբարել»:
Նրանց տանը համային հիշողությունների ստեղծողը տատն էր, որը սակավության պայմաններում անգամ կարողանում էր երևակայել: 1960-ականների սկզբներին հացի պակաս սկսվեց ողջ Խորհրդային Միությունով մեկ:
Հայրը գնում էր ադրբեջանական շրջաններից եգիպտացորենի ալյուր էր բերում, որովհետև ցորեն անհնար էր գտնել: Երբ հացը տաք էր լինում, հաճելի էր ուտելը, հետո այնքան էր չորանում, որ կացնով չէիր կարող կտրել, սակայն նա չի հիշում գեթ մեկ օր, որ սոված լինեին՝ գյուղում միշտ կարող էիր ստեղծել: Երբ տուն անսպասելի հյուր էր գալիս, իսկ գյուղում չէին հարցնում թույլտվություն հյուր գնալիս, հայրը մի գոճի էր վերցնում, մորթում, որ հանկարծ հյուրասիրության մեջ չթերանար:
«Ինչքան ժամանակ է՝ տիկնոջս ասում եմ՝ երկու ավանդական կերակուր պատրաստի: Մեկը շփոթն է, որ պատրաստվում էր դոշաբով, մյուսը՝ խինկալին, որ ամբողջապես տարբերվում է այն խինկալիից, որ դու գիտես»:
Խմորը երկարավուն բացում էին, մի քիչ, աննշան տաքացնում էին, բայց լավաշ չէին դարձնում: Հետո քառակուսիներ էին կտրատում, սոխեռած էին անում, այնուհետև եռացող ջրի մեջ մոտ մեկ րոպե, ոչ ավելի, պահում էին ու հանում, այնուհետև պինդ պանրի վրա ջուր էին լցնում, խառնում ու այս զանգվածն ավելացնում մնացածին: Ես շատ նմանեցրի այս կերակուրը թաթարբորակիին, բայց Հաջյանն ասաց, որ եթե անգամ նմանություն կա, տարբեր կերակուրների մասին ենք խոսում:
Լրագրողի մանկության տարիներին դեռևս կակաչի սերմերը (մեզանում հայտնի է մակ անունով), որին իրենք խաշխաշ էին ասում, արգելված չէր: Այն մոլախոտի պես անհոգ աճում էր գրեթե բոլորի այգիներում, ու որևէ մեկը կասկած չուներ, թե երեխային այդչափ շատ խաշխաշ տալով՝ մեծ լավություն չի անում:
Միքայելի մայրը պատմում էր, որ գյուղի կանայք խաղողաքաղին, այգիների էտին մասնակցելիս խոսք ու զրույցի էին բռնվում, պատմում էին իրենց կյանքից, կենցաղից, ու մի անգամ մի կին ասել էր, թե առավոտյան երեխաներին խաշխաշով կերակուր է տալիս, իրիկնադեմին՝ տուն հասնելուն պես, արթնացնում նրանց քնից: Սա միամիտ մի շրջան էր, երբ ինֆորմացիայի այնպիսի խելահեղ հոսք չկար, ինչպես հիմա, և նման քայլերը հեշտ էին արդարացվում:
Միքայելի մայրը առավոտ հինգին արթնանում էր բոլորից շուտ, գիշերը պառկում բոլորից ուշ: Նա դերձակությամբ էր զբաղվում, և երբ Միքայելի պապը մահացել էր, նա էլ վերարկու չուներ, վերցրել էր սկեսրայրի վերարկուն, ձևել այլ կերպ ու տղայի համար լրիվ նոր ձմեռային հագուստ ստացել:
Ուսուցիչ հայրն էլ որքան սիրում էր մանկավարժությունը, նույնքան ջանք էլ դնում էր հողի հետ շփվելիս: Խաղողագործությունը նրա տարերքն էր ու լավագույնը միշտ պահում էր հարսների համար: Տիկին Ֆլորան միջամտում է ու ասում, որ երբ Բաքվից արդեն տեղահանվեցին Հայաստան, սկեսրայրը շատ քիչ ապրեց՝ կարոտում էր իր գյուղի տունը, հողի հետ կռվելն ու բարիշելը. քաղաքը նրա համար չէր, այդ պատճառով էլ չդիմացավ:
«Հայրս աշխատավարձը ստանում էր, տալիս էր մորս, ես նույնն եմ անում՝ ճիշտ իր պես: Չեմ հիշում, թե ինչպես, բայց մի օր գրպանումս տեսա, որ հինգ ռուբլի է մնացել: Մտածեցի՝ այ մարդ, ի՞նչ պարտադիր է տամ Ֆլորային, մարդ եմ, թող մնա մոտս էլի: Չդիմացա, էլի բերեցի տվեցի իրեն: Երեկոյան երբեք գումար չեմ տալիս, միայն առավոտյան՝ սովորություն է, ասում են՝ լավ նշան չէ երեկոյան փող տալը»:
Գյուղում երեխաները ավելի շուտ են կոփվում. կյանքն է այդպիսին: Գյուղական աշխատանքի մասնակից դառնալը, բնության մեջ մեծանալը գյուղի երեխային այլ արժեքներ է տալիս, ամուր կապում հողին: Հինգ տարեկանից Միքայելը գառնարած է եղել, ու ի՜նչ սիրով է հիշում այդ շրջանը: Գառներին սարերը բարձրացնելիս հետը մատիտ ու թուղթ էր վերցնում, որ բանաստեղծություններ գրեր:
Իր մանկության տարիներին գյուղում դեռ գրիչ չկար, թանաքով էին գրում, իսկ թանաքը սար տանելն այնքան էլ լավ գաղափար չէր: Մեծ Կովկասյան լեռնաշղթան ուրվագծվում էր հեռվից, նայում էր լեռներին ու մտածում՝ իրենն է, կածաններն անգիր գիտի, աչքերը փակ կգտնի ուզածը: Գյուղ վերադառնալիս մորի էր քաղում, վարդեր, որ այնքան զգլխիչ հոտ ունեին, որ մեկ վարդը հազարի տեղ բուրում էր:
«Հազար թմբուկ թող թնդա, ես քեզ սիրում եմ»,- իր գրած բանաստեղծությունից մեջբերում է Հաջյանն ու ձեռքը վերև բարձրացնում՝ թե ասա այդ տարիքում ի՛նչ գիտեիր՝ սերն ինչ է, որ գրել ես:
Տասնվեց տարեկանում բեռնատար մեքենայի թափքում կանգնած՝ նա նայում էր ոչ թե դեպի Բաքու, ուր գնում էր սովորելու, այլ դեպի գյուղը, որը տարիներ անց ամբողջությամբ հայաթափվելու էր: Հաջյանն ավարտել է Ադրբեջանի պետական մանկավարժական ինստիտուտի բանասիրական ֆակուլտետի հայոց լեզվի և գրականության բաժինը:
«Բաքվում սովորելու տարիներին գյուղից մայրս ուղարկում էր հաց, պանիր, մածուն իսկ ամենազավեշտալին, որ մի շրջան, երբ քույրս արդեն Երևանում էր ապրում, ծնողներս 60 հատ ձու էին ուղարկում Գյուրջևանից Երևան՝ փոստով»:
Ուսանողական տարիներին նա աշխատում էր մշակույթի պալատում որպես պահակ: Այս շինությունը եղել էր Ադրբեջանի հայկական պետական դրամատիկական թատրոնի շենքը, որտեղ հայ բեմի մեծերն են խաղացել, բայց այն փակվեց 1949 թվականին, տրվեց արհմիություններին ու դարձավ մշակույթի պալատ: Բաքվում ուսանելու առաջին տարիներին Հաջյանը մնում էր հորեղբոր ընտանիքի հետ: Տանտիկինը, իր բնութագրմամբ, քաղաքի աղջիկ էր ու գյուղական կերակուրներ չէր պատրաստում: Հենց նրանց տանն էր, որ 17-ամյա Միշան բացահայտեց խորհրդային տարիների ամենահայտնի աղցանը՝ «Օլիվիեն» ու կարող էր ոչինչ չուտել, եթե այդ աղցանը սեղանին էր: Մի քանի տարի տարբեր բարեկամների տանն ապրելուց հետո Միքայելի հայրը տուն գնեց:
«Հայրս բացի ուսուցչությունից, գերեզմանաքարեր էր տաշում՝ բազալտի պինդ քարի հետ ձեռքերով պայքարելով, քարին նոր կյանք տալով: Ես էլ նախշեր էի նկարում, հետո փորագրում էի գերեզմանաքարի վրա: Իր միջոցներով, պարտքով, բերքահավաքի հինգ տոննա խաղողը վաճառելով՝ գնեց այդ տունը»:
Երբ ընտանիքը ստիպված էր Գյուրջևանից տեղահանվել, հայրը հասցրել էր միայն անկողինը վերցնել: Իրենց գյուղի տունը նա տվել էր ադրբեջանցի դեղագործի, նա էլ ասել էր, թե իբր կարասների գինիները կվաճառի, որ տան գումարն ուղարկի. մինչև հիմա ուղարկում է: Իսկ արդեն Բաքվից Միքայելի և Ֆլորայի ընտանիքը տեղահանվեց 1988 թվականին՝ կոպեկներով վաճառելով իրենց տունը և տեղափոխվելով Երևան: Երկար ժամանակ Ֆլորան երեխաների հետ ապրում էր Երևանում, իսկ ամուսինը գնում-գալիս էր Արցախ: Արդեն 1995 թվականին նրանք բոլորով տեղափոխվեցին Արցախ, իսկ 2023 թվականին տեղահանվեցին երրորդ անգամ:
«Մարդիկ կան, որ ասում են՝ Միշա՛, դու ժայռ ես, քեզ երբեք չտեսանք լացելիս, հուսահատվելիս: Ես երբեք ցույց չեմ տա, որ ինձ համար ծանր է: Երկու որդի եմ կորցրել, ու ես ժայռ չեմ, սիրտս որ բացես, հազար կտոր եղած է, բայց իրավունք չունեմ մեջքս կորացնեմ: Տուն չունենայի, տեղ չունենայի քնելու, մենակ որդիներս ապրեին: Ինչ անեմ, այսպես ստացվեց: Արցախում մի արտահայտություն կա՝ կանաչ խոտի վրա կրակ վառել, դա ամենադժվար բանն է: Քանի՜ անգամ եմ կանաչ խոտի վրա կրակ վառել, տուն ստեղծել, կորցրել, նորից ստեղծել ու կորցրել»:
Միքայել Հաջյանի հետ զրույցից հետո ափեափ լցվեցի սիրով:
Այնքա՜ն սիրուն էր հետևել իր ու տիկին Ֆլորայի «աղունիկային» սիրուն, իրար՝ հայացքով լուռ հասկանալուն, թոռների՝ պապի հանդեպ առանց ձևականությունների արտահայտված ջերմությանը, որ եթե հնարավորություն լիներ ձյաձ Միշայի հետ հանդիպել հարյուր անգամ, ես նույն լայն բացած, անթարթ աչքերով կհետևեի նրան ու կլսեի իր մանկության պատումը, այն, որում ինքը երջանիկ է եղել:
Կուշանե Չոբանյան
Լուսանկարները՝ Վաղինակ Ղազարյանի
MediaLab.am
