Հարցազրույց բանաստեղծ Հակոբ Մովսեսի հետ (սկիզբը)
– Բայց այդ գրականությունը լայն ժողովրդականություն է վայելում:
-Ինչ վերաբերում է ձեր ասած ժողովրդականությանը՝ նախ, մենք ինչպես որ պահպանողականությունը խառնում ենք հետադիմության, մոդեռնիզմը՝ անտրամաբանականության ու աճպարարությունների, իսկ ազատությունը՝ կենսաբանական բնազդների ու վարքի «ազատության»(սանձարձակության) հետ, այդպես էլ «ժողովրդականությունը» խառնում ենք հանրահայտության և զանգվածայնության հետ։ Եվ ապա՝ «ժողովրդականություն» հասկացությունը գեղագիտական հասկացություն չէ, Հեգելի «Էսթետիկայից» սկսած մինչև Ադոռնոյի «էսթետիկա» նման եզրույթ չկա։ Եվ մանավանդ որ այն մեզանում գաղափարական եզրույթ է, որը շրջանառության մեջ է դրվել՝ իրենց պահանջած եւ ստացած մշակույթի անձեռնմխելիությունը ապահովելու համար։
Անշո՛ւշտ, գրականությունը եւ՛ ժողովրդական, եւ՛հասարակական գործառույթ ունի, բայց բայց դա չի նշանակում, որ այն հանուն դրանց պետք է դառնա ժողովրդական տուն կամ․․․հասարակաց տուն, որտեղ էլ ահա ամենաէժան հարկաբաժինը հայրենասիրությանն է։ Անշո՛ւշտ, գրականությունը լուսավորչական խնդիր ունի, այն պետք է ջանա ժողովրդի համար, բայց դա չի նշանակում, թե այն պետք է գրվի ժողովրդի համար։ Այդ բառը մեզանում՝ կիրառության մեջ է մտցվել սովետի տարիներից, երբ Ժդանովը իր մոտ էր կանչում Շոստակովիչին, Խաչատրյանին ու Պրոկոֆեւին ու մի մատով դաշնամուրի ստեղներին տկտկացնելով՝ պահանջում էր գրել այդպես՝ մի մատով տկտկացնելով, հասկանալի եւ «ժողովրդի» համար։ Այդ բառը սոցռեալիզմի մնացուկ ու դիակ է, որով քողարկվել է անտաղանդությունը, եւ այն այդպես էլ մնացել է մինչ օրս, իբրեւ դիակ, եւ այդ տարիների բանաստեղծությունը հենց այդպես էլ գրվել է՝ մի մատով, «ժողովրդի համար»։
Ինքներդ ասեք՝ ո՞վ է այսօր ավելի մեծ «ժողովրդականություն»վայելում, քան Արմենչիկը, սակայն նա երաժշտական երեւույթ չէ, աղբ է։ «Խուժան ալիքի» երաժշտություն։ Բայց չէ՞ որ կա նաեւ այդպիսի՝ հենց խուժան ալիքի գրականություն։ Գումարած, որ «ժողովրդականություն» չի վայելում և չի կարող վայելել (ինչը նորմալ է) Ինտրայի «Ներաշխարհը», սակայն նրա տեղը Բոդլերի «Չարի ծաղիկների» եւ Ռիլկեի «Դուինյան էլեգիաների» կողքին է։ Ուրեմն պարզ է, որ «ժողովուրդ» ասելով երեկվա եւ այսօրվա ժդանովները (հանկարծ չկարծեք, թե նրանք վերացել են) «զանգված» նկատի ունեն։
Ըստ որում՝ իրենց սատարող զանգված։ Ուրեմն թող այդ բառն օգտագործեն նրանք, ում համար մեր ժողովուրդը զանգված ու խուժան է, իսկ հայ գրականությունը՝«խուժան ալիքի» պես մի բան․․․Թող այդ բառն օգտագործեն նրանք, ովքեր լավ էլ հիշում են, որ 60-70-թվականներին Երեւանում Զեյնաբ Խանլարովայի համերգներն անցնում էին լեփ-լեցուն դահլիճներում, որ մեր ժողովուրդը այդ տարիներին զանգվածաբար Բաքու էր զլում, իսկ մենք հարց տանք․ այսօր դա փոխվե՞լ է, թե՞ այսօր էլ է նույնը՝ մենք մեր հայոց սուրբ մեղեդիները թողած (որոնց տակ կարելի եւ՛ պարել, եւ՛ երգել, եւ ՛զվարճանալ) նույն Զեյնաբ Խանլարովային ենք լսում, որքան էլ նա հանդես գա ուրիշ անուններով՝ է՛լ Արմենչիկ, է՛լ Լիլիթ Հովհաննիսյան, էլ չգիտեմ ինչ Ասատրյան, որոնք մեր ժողովրդին հանում են մեր երգի ու մելոսի տաճարներից եւ Երևանում կամ ԱՄՆ-ում հազարներով նամազի քշում իրենց կլկլոցների մզկիթներում։
Կարծում եք՝ նույնը չէ՞ մեր բանաստեղծության մեջ, և ահա մենք մեր հայոց ինքնատիպ բանաստեղծությունն էլ ծածկում ենք այդ թվականների բանաստեղծ-զեյնաբխանլարովաներով․․․
Երրորդ՝ ժողովրդական է այն գրականությունը, որը ժողովրդին բարձրացնում է դեպի նրա գլխավերևում կանգնած նրա իսկ անսահման գիտակցությունն ու իմաստնությունը, որոնք սպասում են իրենց բացողներին, որպեսզի իրենք էլ նրա մեջ բացվեն։ Այդպես էին Թումանյանն ու Իսահակյանը, մյուսները։
Զանգվածային է այն գրականությունը, որը գիտակցությունն ու իմաստնությունը իջեցնում եւ փռում է զանգվածի ոտքերի տակ։ Այդպես է հիշյալ գրականությունը։ Ես կարծում եմ, որ նրա զանգվածայնության պատճառն այն է, որ նրա ներկայացուցիչները իրենցից առաջ եղած մեր վիթխարի բանաստեղծությունը «ռասպրոդաժա» արեցին։ Քանի որ նրանք բանաստեղծությունը կտրեցին իրենց նախորդների գոյաբանական ոլորտներից (գոյությունազրկեցին) եւ իջեցրին կենցաղի մեջ ու դարձրին կենցաղային ապրանք, ուրեմն՝ որպեսզի այն լավ ծախվի՝ գցեցին նրա գինը՝մոտեցնելով զրոյի։ Նրանք հայոց դարավոր բանաստեղծությունը «դեմպինգի» ենթարկեցին։
Հասկանալի լինելու համար օրինակով ասեմ․Սմբատ Շահազիզի գուցե անարվեստ, բայց աներևակայելի հուզիչ «Երազի», կամ Տերյանի՝ ամեն ինչ դեպի իր ակունքը բերող «Կարծես թե դարձել եմ ես տուն» կամ Չարենցի «Մորս համար գազել» («Հիշում եմ դեմքը քո ծեր») բանաստեղծությունների մեջ մայրը մի ողջ արքետիպ է, որով մենք կարող ենք ընկալել ողջ կյանքն ու գոյությունը, Մոր արքետիպ, առանց որի մենք լքված ենք (Մանկության, Հուշի, Վերադարձի, Կորուսյալ Դրախտի, մեզ դեպի տուն կանչող Իթաքեի, ի վերջո ողջ կյանքի, ի վերջո ողջ մահվան արքետիպը․ «Բայց ունի հոգիս մի սուրբ ավանդ, /Մի թալիսման, որ չի խաբի ինձ»),- իսկ սրանք այն սարքեցին պրիմիտիվ, կենցաղային, հարս ու կեսուրի գռեհիկ հարաբերություններից չխորշող ընկալում՝ «Կինս ճրագ, մայրս արեգակ, բայց արի տես, որ ճրագս մարել կուզե արգակս»,- եւ մեր ժողովրդին ստորացնող այս հանգավոր գավառական բամբասանքն ու բարբաջանքը մենք պետք է ժողովրդականությո՞ւն համարենք։
Մենք ժողովրդականությո՞ւն պետք է համարենք, երբ Տերյանի «Արարատին» բանաստեղծության մեջ հայոց շարականներից ու ներբողյաններից եկող լեզվով ու ընկալմամբ կերտված մեր ազգի Պահապան Հրեշտակապետի պատկերը («Ծիրանավոր, մեր հոգուն / Դու պահապա՛ն զորավոր) իջեցված ենք տեսնում արուզի իսլամական մոնոտեխնիկայի մեջ խցկած եւ հետեւաբար նրա հուզաշաղաղ բայաթուն հանգեցրած «Մասիս, Մասիս, ախ Մասիս, / Սրտիս տվիր դաղ, Մասիս, / Սիրտս վրադ այդքան տաք, / Իսկ դու այդքան պաղ,Մասիս» ռուբայուն։
Այո, կրկնում ու կրկնում եմ․ ես այդ շրջանի բանաստեղծությունը համարում եմ դարասկզբի բանաստեղծության «ռասպրոդաժա», գնանկում․․․Կոռուպցիա․․․Մեր մեծ բանաստեղծության այլասերում (որտեղ անգամ մեր երկրորդ գծի բանաստեղծները՝ Հովհ․ Հովհաննիսյանը, Ալ․ Ծատուրյանը, Ս․Շահազիզը եւ այլք, միևնույն է՝ իրենց ոչ մեծ հանճարով էլի՛ մեծ բանաստեղծության ծիրում էին, նրանք էլի՛ համաշխարհային բանաստեղծություն էին ոչ առաջին գծում)։ Այս իմաստով Հովհ․ Շիրազը Իսահակյանի գնանկումն է, Վ․ Դավթյանը Դ․ Վարուժանի գնանկումն է եւ այլն։ «Անլռելի զանգակատունը» եւ «Հայոց դանթեականը» Սիամանթոյի «Կարմիր լուրեր բարեկամիս»-ի՝ «մարդկային արդարության» ու ողջ Տիեզերքի փլուզման եւ Չարենցի «Դանթեական առասպելի»՝ պատմության դժոխացման հայացքի գնանկումն են։
Այդ բանաստեղծությունը մեր երկուհազարամյա պոեզիայի շատ բարձր «արժեքի» միտումնավոր, արհեստական իջեցումն է։ Հոգևոր «դրամի» արժեզրկումը։ Այն, ինչը կար, ինչը դարերի ընթացքում մշակութային արյուն-քրտինքով շյուղ առ շյուղ հավաքվել էր, էժանացված գներով վաճառքի հանվեց եւ «լիկվիդացվեց»՝ հանրամատչելի ապրանքների մի «դախլ» բացելու համար, որտեղ Աբովյանից ու Րաֆֆուց մինչև Թումանյան, Տերյան ու Չարենց ձգված անգամ հայրենիքի թեման (Աբովյանն ասում է՝ «Հայաստան հրեշտակի նման․․․») վերածվեց նրան, ինչը կոչվում է «հարսի գլուխ գովալ»՝ դու բարձր, դու գեղեցիկ, դու ոսկեվազ, դու մեր սրտի գանձ, մեր հուր․․․ Ամոթ է։ Հապա կարդացեք (եթե այսօր կարող եք) այդ շրջանում գրված զանգվածային պատմավեպերը․ Խորենացու պես պատմական հղացք ունեցող, Աբովյանի, Րաֆֆու եւ Մուրացանի՝ պատմությունը իբրեւ արդիականության հրթիռ ընկալած մեր մեծ գրողներից հետո մի՞թե իրավունք կար նման աբորիգենային-էկզոտիկ պատմավեպերով մեր ժողովրդի նվիրական զգացմունքների հետ խաղալու,նրան մոլորեցնելու եւ նրա պատմությամբ նրա ինքնագիտակցությանը անգամ չքսվելու․․․Դեռ ավելին՝ հայրենիքը այնպես «գովաբանելու», ինչպես գովաբանում էին Լենինին ու Ստալինին։
Եվ էլ ավելին՝ հայրենիքը եւ նրա անափ ողբերգությունը մսագործական մեթոդներով պատկերելու(«․․․Տղամարդիկ, / Հեռու և մոտիկ, դարձել են արդեն լեշ ու փորոտիք»), և էլ ու էլ ավելին՝նրա այդ ողբերգությունը հարմար առիթ դարձնելու եւ նրան․․․ հավատափոխ անելու եւ իր իսկ կրոնի դեմ հանելու համար («Աստծուն ժխտում է Արարատն անգամ»)։
Այո, ես այդ շրջանի բանաստեղծությունը համարում եմ սոցռեալիզմի մեջ մխրճված եւ ժողովրդի պարզունակ զգացմունքները շահագործած պարզունակ խարդախություն։ Իրենց որդիներին ռուսական դպրոց ուղարկելու, բայց «Խոսք իմ որդուն» գրելու աֆյորա․․․Եվ ընդհանրապես սոց․ ռեալիզմի ոճով ստեղծված ամեն ինչ պրիմիտիվ խաբեբայություն է։Ես ողբերգություն եմ համարում, որ, օրինակ, ռուս իրականության մեջ այսօր կատարելապես ձերբազատվել են իրենց իսկ ստեղծած սոցռեալիստներից, իսկ մերոնք դրանց շարունակում են դպրոցներում ու համալսարաններում խցկել մեր խեղճ աշակերտների ու ուսանողների գլուխները՝ նույն մեթոդով, նույն մեկնաբանությամբ։ Եվ ոչ միայն դրանց։ Մեր դպրոցներում դրանց «թռիչքաձողով» է մատուցվում նաեւ անցյալի մեր մեծ բանաստեղծությունը։
-Ձեր ընդդիմախոսներն ասում են, որ այդ գրականությունը նաեւ գրականագիտական մեկնաբանություն եւ սատարում ունի։
-Այո, բայց դարձյալ՝«ժողովրդական», ասել է թե՝ զանգվածային գրականագիտության։ Գրականագիտությունը նույնպես կարող է լինել ռաբիս եւ «զանգվածի» համար։ «Խուժան ալիքի» ու կենցաղային գրականագիտություն։ Ահա թե ինչու անցած երեսուն տարիների ընթացքում չձեւավորվեց գրականագիտական, գրաքննադատական լուրջ դպրոց, վերլուծության չենթարկվեցին ժամանակակից մի շարք տաղանդավոր գրողների ստեղծագործությունները: Ինձ երբեմն հարց են տալիս․ բա որ կա ժամանակակից գրականություն, ինչո՞ւ նրանց գործերին գրականագիտությունը կամ քննադատությունը չի անդրադառնում։
Շատ պարզ մի պատճառով․ այն գրականությունը, որն այսօր ստեղծվում է, ոչ մի ցանկություն չունի, որ իրեն վերլուծի գրականագիտական այն միտքը, որն այսօր գոյություն ունի Հայաստանում: Դուք ասեք՝ ի՞նչ պիտի ասի այդ միտքը Լևոն Խեչոյանի «Մհերի դուռը» կամ Վահագն Գրիգորյանի վերջերս լույս տեսած «Պողոս-Պետրոս» վեպերի լուրջ հարցադրումների մասին, որոնք գրված են պատմական հղացքների (վիճելի կամ ոչ) առաջքաշմամբ (ինձ անսահման ուրախացրեց վերջինիս մասին տիկին Ժ․ Քալանթարյանի հոդվածը)։
Լավ, 60-70-80 թթ․գլավլիտ էր, գրաքննություն էր, սոցռեալիզմ էր, չգիտեմ ինչ էր, բա այսօր ինչո՞ւ է նույնը, դեռ մի տասը գլուխ էլ ցածր։ Այսօ՞ր դա ինչու են անում, երբ գնացքը երեսուն-քառասուն տարով առաջ է գնացել, այսօր ինչո՞ւ են դեռ սոցռեալիզմի «մեթոդով» բանում։ Պատճառը շատ պարզ է․որովհետեւ նրա թերմացքն են, որովհետև մնացել են այդ տարիների պարզունակ գրականության եւ նրա սոցռեալիստական հիշյալ«մեթոդի» մեջ, որն էլ ահա իրենց գոյության միակ գրավականն է։ Եվ իսկույն կռահելի է, որ դա անում են միայն ու միայն մի նպատակով՝ իրենց վերարտադրելիությունը չկորցնելու եւ մաճը իրենց ձեռքից չգցելու վախից։
Նրանք հասկանում են, որ եթե իրենց պարզունակների փոխարեն ասպարեզ գա Հովհաննես Գրիգորյանը, Վանո Սիրադեղյանը, Լևոն Խեչոյանը, Վարուժան Այվազյանը կամ Աշոտ Ավդալյանը (թեեւ երբեմն նրանց անունները, հետ չմնալու վախից, ի միջի այլոց տալիս են,– թող չասեն, թե իրենք նրանց չեն նկատել ու գնահատել, համ էլ վաղը, ով գիտի, ինչ կլինի․․․), իրենցից բան չի մնա։
Դա է պատճառը, որ այսօր ստեղծվող գրականությունը եւ նրանց գրականագիտությունն իրար հետ կապ չունեն․ ես մի փորձ եմ առաջարկում․թող իրենք վերցնեն որեւէ հեղինակի (ասենք՝ ինձ, որ ես էլ կարդամ ու սովորեմ․․․) եւ դրույթ առ դրույթ գիտականորեն, գրականագիտության եւ քննադատության գիտակարգերով ցույց տան, թե ինչն են մերժում․պատկերի կամ փոխաբերության անտեղիությունն ու անհամաչափությունը, տաղաչափական լուծումը, թեմայի մաշվածությունը, բանաստեղծական կոգնիտիվության բացակայությունը, տրամաբանական անհամատեղելիությունները, ձևը եւ նրա բաղադրիչները, լեզուն, ոճը․․․ Չեն կարող։
Ամենաշատը՝ հեշտությամբ կարող են գլուխները պրծացնել կամ կանացի «չեմ հավանում» կամ կնկա պես «չեմ հասկանում» ասելով, չկռահելով, որ վերջին դեպքում դրա պատճառը կարող է երկուսը լինել, առաջին՝ կամ բանաստեղծությունը անհեթեթ ու թույլ է (ինչը պետք է ցույց տալ), կամ․․․ իրենք են բութ։
Թող իրենք ապացուցեն առաջինը, որ ինքնաբերաբար չապացուցվի երկրորդը։ Նաեւ ասեմ, որ Հայաստանում այսօր էլ մենք խառնում ենք բանասիրությունը, գրականագիտությունը եւ քննադատությունը․ եթե առաջինը իբրև հետազոտական գիտություն կարողացել է իր լավ էջերը ունենալ, ապա Ա․ Տերտերյանից եւ նրա աշակերտ մի քանի անուններից հետո մենք գրականագիտություն գրեթե չենք ունեցել, իսկ քննադատությունը իսպառ բացակայել է։ Ապացո՞ւյց։ Բերե՛մ։
Մի պահ ընդունենք, որ վերջին 50 տարվա ժամանակակից գրականության մեջ նշանակալի բան չկա, իրենք չեն տեսնում։ Լա՛վ։ Բայց ազատ մտածելու այս երեք տասնամյակների ընթացքում իրենց իբր թե «տեսածի», օրինակ, Տերյանի գեղագիտական եւ ստեղծագործական, աշխարհայացքային եւ գեղագիտական, տաղաչափական եւ լեզվական լուծումների եւ այլնի մասի՞ն ինչու ոչ մի տող չի գրվել։
Չարենցի մասին այնպես են գրում, ասես նա 30-ական թթ․ ողբերգական-քրեական-խուզարկուական միջավայրի կերպարն ու զոհը լինելուց բացի՝ ուրիշ ոչ մի արժեք ու նշանակություն չունի։ Ասես նա ոչ թե մեծ բանաստեղծ է եղել, այլ ընդամենը այդ զոհը։ Ասես նրա արժեքն այն է, որ նրան տարել բանտ եւ սպանել են։ Բա այն վիթխարի, հեղափոխական պոետիկա՞ն, որը կոչված էր փոխելու բանաստեղծական մեր գիտակցությունը, բայց որի դեմը նրանք եւ նրանց այդ բանաստեղծները փակեցին։- Ինչո՞ւ չի գրվել Հովհ․ Թումանյանի քառյակների մասին՝ հոգևոր գիտության ասպեկտով, ինչպիսին էլ դրանք կան։ Այդ գրականագիտությունը ի՞նչ պիտի գրի «Հազար էսպես ձեւեր փոխեմ, ձեւը խաղ է անցավոր» թաքնատեսական տողի մասին։
Ինչո՞ւ չի գրվել հայոց բանաստեղծության կազմաբանության մասին։ Նրա ձևաբանության մասին։ Նրա լեզվական եւ տաղաչափական, նրա ձևային ու կառուցվածքային մարմնավորումների մասին, նրա ծագումնաբանական եւ ծննդաբանական միջավայրի ու առանձնահատկությունների մասին, նրա հետծագումնաբանական կերպարանափոխությունների մասին, նրա միջնադարյան եւ նոր ժամանակների ընդլայնումների, փորձարարությունների ու շեղումների մասին, նրա փուլերի մասին, նրա արևմտյան, նրա արևելյան հարանշանակությունների ու հարաձևությունների մասին, ասենք՝ թե վերջիններս բանաստեղծական իրենց ռիթմերով ու ձևերով ի՞նչ կապ ունեն կայուն շեշտ ունեցող մեր լեզվի բանաստեղծության հետ (օրինակ՝ Գյոթեի պարսկական բանաստեղծության մոտիվներով գրված «Արևելա-արևմտյան դիվանում» ինչո՞ւ պարսկական-իսլամական բանաստեղծության ոչ մի ձեւ չի օգտագործված, իսկ նույն լեզվաընտանիքին պատկանող եւ նույն դավանաբանությունն ունեցող հայոց բանաստեղծությունը վխտում է այդ ձևերով՝ մուխամազով ու բեյթով, մուղամով ու բայաթիով, ինչո՞ւ է արաբական հինգ-վեցհարյուրամյա տիրապետության տակ գտնված Իսպանիայում այդ բանաստեղծության տարրը Գոնգորայից մինչեւ Լորկա արտահայտվել ընդամենը արևելյան «տեմպերամենտի» եւ արտահայտչականության մի քանի զարդանախշով ու արաբեսկով, իսկ մեր բանաստեղծության մեջ երբեմն ընկալվել եւ այսօր էլ ընկալվում է իբրեւ նրա բուն ձեւը։ (Անհեթեթությունը հասնում է նրան, որ «Մատյանի» որոշ հատվածների վերջին տառերի կամ վերջավորությունների «հանգավորումը»համարվում է արաբական պոեզիայի ընդօրինակում, այլ ոչ թե հունա-բյուզանդական կրոնական բանաստեղծության մեջ լայնորեն տարածված հոմոտելեւտոն)։
Ի՞նչ բան է հայոց բանաստեղծության լոգիզմը և կառուցողականությունը, որը Շարականի, Նարեկացու եւ Շնորհալու, Քուչակի եւ Ախթամարցու բանաստեղծության մեջ հասած է կատարելության։ Ի՞նչ պատկերա-փոխաբերության միջավայրում ու կազմի մեջ է իրեն զգում Հովհաննես Թլկուրանցին, երբ 14-րդ դարում իր անհավանական «Տաղ վասն սիրոյ» բանաստեղծության մեջ գրում է 20-րդ դարում Ռիլկեի կողմից կռահված «Գլուխս ամպերն ի վեր իջեր ի սրտիս լեռներուն վրա» փոխաբերությունը («Ausgesetz auf den Bergen des Herzens»- «Ափ հանված սրտի լեռների վրա»)։ Կամ Լորկայի ու Բոբրովսկու գրչին վայել «Թող լըւանան ըզիս գինով, մտրուպ (= երաժիշտ) բերեն ինձ քահանայ, / Կանաչ տերևն թող պատնեն՝ տանին թաղեն ի նոր պաղչայ» փոխաբերությունը (ես դիտավորյալ եմ ընտրում ուշ միջնադարի բանաստեղծին, երբ մեր բանաստեղծության մեջ արդեն օտար ազդեցությունների ներկայությունը զգալի է թե՛ բառապաշարով, թե՛ բանաստեղծական ձևերով, սակայն անգամ դրանց առկայությամբ այն չէր կորցնում իր ձևաբանությունն ու կազմաբանությունը)։
Ինչո՞ւ է այն ոչ թե արտաբխում, այլ կառուցվում իբրև պատկեր, փոխաբերություն, այլաբանություն, համեմատություն։ Ինչո՞ւ է այս ամենի հրաշալի գիտակցությունն ունեցող եւ մեր բանաստեղծությունը իր ժամանակի նորագույն բանաստեղծության բոլոր նշանակալից ուղղությունների ու երևույթների հետ կապած 20-րդ դարի մեծ բանաստեղծը անցողիկության և հավերժության մասին ոչ թե նամազով «փիքր» անում, այլ «պոեզիսի» պատկեր ու փոխաբերություն կառուցում՝ «եւ աստղը կժպտա մոխրացած քարին»։
Ինչո՞վ է այն հակադիր արևելյան բանաստեղծության հուզավառ-նամազայնությանը։ Ինչո՞ւ չեն գրում նրա քրիստոնեական-դավանաբանական կառույցների մասին, 20-րդ դարում նրա մոդեռնիստական եւ հետմոդեռնիստական մարմնավորումների մասին, նրա ավարտված եւ փակ շրջանների մասին։ Ոճ, ձև, տիպաբանություն, կազմաբանություն, փուլավորում՝ այս ամենը՝ հե՞չ, կարևորը՝ որ իրենց համար «բխա՞»։ Ի վերջո՝ ի՞նչ բան է հայոց բանաստեղծությունը․մի վայր, որտեղ քնարական հերոսը գնում է դա՞շտ։-Այնպես որ՝ վիճելու բան է՝ այդ գրականությո՞ւնն է փչացրել այդ գրականագիտությունը, թե՞, հակառակը, այդ գրականագիտությունն է իբրև երախտիքի նշան փչացրել այդ գրականությունը։
– Նաեւ ասում են, որ այդ գրականությունը ազգ է պահել։ Հայրենասիրական է եղել։
Հենց այդտեղ էլ չարաչար սխալվում են։Ես ճիշտ հակառակն եմ կարծում․ այն ազգ է փչացրել, քանի որ հայրենիքի գաղափար է նսեմացրել ու փչացրել։ Նախ եւ առաջ՝ հայրենիքը արժեբանական համակարգից իջեցրել է հռետորաբանական համակարգ։ Ես այդ բանաստեղծությամբ քարոզված հայրենասիրությունը համարում եմ ախտաբանական հայրենասիրություն կամ հայրենասիրական ախտաբանություն։ Հայրենասիրական դոպինգ։
Այն «Հայոց վշտի անհուն ծովում» ձուկ է որսացել։ Այն մեր ժողովրդի մեջ եղծել է հայրենիքի, նրա պատմության, անցյալի ու ապագայի պատկերը, քանի որ նրա գիտակցության մեջ հայրենասիրությունը վերածել է փիարի։ Այն մեր ժողովրդի քաղաքացու էթիկական գիտակցությունը պարպել է հայրենասերի էթնիկական կրքով։ Մի խոսքով՝ «բուղ» է բաց թողել, որ հայրենիքի տասնամյակներով լրակազմված շոգեքարշը նույն տեղում չխկչխկա (ընթերցողին խլացնող «Եղեռնի» շչակները միացրած), բայց հանկարծ առաջ չգնա։ Այն կոչ է արել հայրենիքի համար մեռնել, բայց նրա համար չապրել։ Նրա գրպանից մի բան թռցնել, բայց նրա տաճարի գանձանակի մեջ լումա չգցել։ Նրան փառաբանել, բայց նրա համար չջանալ։ Չլուսավորել։ Այո, հայրենասիրությունը այդ գրականության համար սեփական փիար է եղել։
Մի տեսակ հանրահայտության, վերեւում ասած ձեր ժողովրդականության եւ զանգվածայնության նախընտրական քարոզարշավ։ Մեր պետության, մեր երկրի եւ հայրենիքի այսօրվա փուչ, սնապարծ, պոռոտախոս, ամբարտավան ու տգետ պատկերացումների բոլոր արմատներն այդ գրականության մեջ են, որի ներկայացուցիչները հայրենիքի գաղափարը գռեհկացրել ու ստորացրել են հենց նրա համար («ձեզ ով էր ասում մեզ այնքան սեղմեք, որ մենք ստիպված․․․ ադամանդ դառնանք», «Մենք քիչ ենք, սակայն մեզ հայ են ասում»)․․․, որ, այո, իրենք հասնեն զանգվածային, ձեր ասած ժողովրդական հռչակի ու ճանաչողության։
Բանկային բառապաշարում մի արտահայտություն կա՝ քեշբեք,- սա դրամի առձեռն վերադարձն է բանկից․այդ գրականության հայրենասիրությունը հենց քեշբեք է՝ ես քեզ «հայրենասիրական» մի բանաստեղծություն եմ տալիս (նկարագրելով, թե թուրքերն ինչպես են բռնաբարել ու մորթել հայ կանանց ու աղջիկներին), դու, ընթերցող, ինձ այն վերադարձրու փառքի ու ժողովրդականության կանխիկով։ Դուք ասեք՝ ավելի նողկալի բան կա՞, քան իր ազգին, իր հայրենիքը, նրա ողբերգություններն ու ցավերը «տռաս» հանելը։
Դրանց գրական կավատությամբ զբաղվելը։ Եվ աշխարհում հայրենիքի համար ավելի վտանգավոր բան կա՞, քան տգետ հայրենասերը։-Ես սրանով կարող եմ թեման փակել, բայց թե, քանի որ նաև մեր բանաստեղծության մեջ Սեմյուել Ջոնսոնի ասած եւ Տոլստոյի հիացմունքը կորզած «հայրենասիրությունը ստահակի վերջին հանգրվանն է» սահմանումը մինչ օրս գիտակցված չէ, մի քանի մանրամասն էլ։ Նախ՝ հայրենասիրությունը «շարբաթ» ու «շիրա» չէ, որ ճանճի պես վրա տաս։ Եվ ապա՝ գրականությունը ազգ «պահելու», ասել է թե՝ պահածոյացնելու համար չէ, գրականությունը ազգը պահածոյացումներից հանելու եւ անընդհատ փոփոխելու, նրա հոգևոր ու նյութական ամենօրյա կերպարանափոխությունները ապահովելու, նրան առաջ մղելու ու բարձրացնելու համար է։ Գրողը իր ժողովրդի վրա չռված ոտքերով կանգնած արձան չէ, նա նրա ոտքի տակ դրվող պատվանդան է։ Նրա խնդիրը ոչ թե մարդուն էթնոսի գիտակցության բերելն է, այլ էթնոսին՝ էթոսի, քանզի առաջինը պահողը միայն ու միայն վերջինս է։
Գրականությունը գոյատեւման միջոց չէ, այլ՝ գոյության։ Ինչ վերաբերում է հայրենասիրությանը, ապա այն մեր նոր գրականության ձևավորման առաջին իսկ օրերից գոյաբանության հիերատիկայի լիցք է ունեցել․ այն արդեն Խորենացուց, Եղիշեից սկսած՝ կապված է նվիրականությանը, արարմանը, կարգին ու աստիճանակարգությանը․․․
Երբ Խաչատուր Աբովյանը ասում էր «Հայաստան», ոչ թե գովերգություն էր կարդում, այլ, արդեն ասացի, դրանով վերհանում էր իր եւ իր ժողովրդի հոգևոր կարգը։ Երբ նա գրում էր «Հայաստան հրեշտակի պես առաջիս կագնել՝ ինձ թեւ էր տալիս․․․», նա իր հայրենիքին ոչ թե գովք էր անում, այլ նշում էր նրա «մելքիսեդեքյան» աստիճանակարգը, հաղորդակցվում էր նրա սրբությանը, փնտրում էր նրա հոգևոր Արքեն, որին հնարավոր է հաղորդակցվել միայն ու միայն բարձր գիտակցությամբ։ Այսպես ասեմ՝ նա մեր գիտակցությունը հայրենիքով դարձնում էր գիտակցականություն։
Եվ կրկնեմ՝ նա Հայաստանով՝ մեր էթնոսով, մեզ մեր էթոսի բարձրագույն կարգն էր ցույց տալիս ու վերականգնում։ Իսկ ի՞նչ արեցին ձեր ասած այդ «հայրենասիրականները»։ Նրանք հենց հայրենասիրությունը կտրեցին իր՝ Աբովյանից, Նալբանդյանից, Պատկանյանից մինչեւ Հովհ․ Թումանյան ու Չարենց ձգվող վերլուծական ու համադրական գոյաբանական գիտակցականությունից եւ այն նույնպես դարձրին «բանվորա-գյուղացիական» հայրենասիրություն, որի հիմնական պաթոսը հայրենիքին քծնելն ու մտնելն էր, որովհետեւ հայրենիքին քծնելով՝ նրանք ուրիշ բանի էին քծնում․․․ Դա նոմենկլատուրային եւ կոնյուկտուրային հայրենասիրություն է։ Լավագույն դեպքում՝ «տոկի տվող» հայրենասիրություն․․․
Ես այդ գրականության «հայրենասիրական» թեման համարում եմ հայրենասիրական ամբոխահաճություն, որի նպատակը շատ էժանագին էր՝ հասնել ամբոխահաճության, ամբոխի մեջ իրենց գրողական փիարն անել։ Դառնալ ոչ թե գրող, այլ հայրենասիրությամբ դառնալ գրողական աքսակալ։ Այդ գրականության մեջ ոչ մի բան այնպես չի եղծվել, բռնաբարվել ու այլասերվել, ինչպես հայրենիքը։ Այդ գրականության արածն այն է եղել, որ ընթերցողին բրթել-գցել է անմեղսունակ մի հայրենասիրության մեջ կամ մատնել է հայրենասիրական անմեղսունակության։ Նրանք վերականգնեցին այն ջատագովական լպրծուն հայրենասիրությունը, որի մասին գրում է Չարենցը։ Նրանք «Պատմության քառուղիներում»-ի ազգակերտիչ ողջ պաթոսը համարեցին «ազգային ոչնչապաշտություն» եւ ոտքերը սեղմեցին սին ու պոռոտախոս հայրենասիրության «գազին»։
Դուք այդ շրջանում ստեղծված «հիստորիչեսկի» վեպերով վխտացող և 1915 թ․կոտորածները նկարագրող պոեմներով զեռացող գրականության մեջ չեք կարող ցույց տալ մի գործ, որը ազգ կերտելու եւ ստանալու գաղափարների, էլ չեմ ասում՝ ազգի իքնագիտակցության եւ նվիրականության միջոց, ազգային հղացքների ու իդեալների շտեմարան լինի, ինչպիսին որ այն կա, օրինակ, Րաֆֆու մոտ, որի հենց հայրենիքի «սրբություն սրբոցի» մեծ գաղափարը այդ գրականությամբ «ձուլված» գրչակները, որոնց հենց նրանք են վերարտադրել, այսօր հաճախ համարում են հայրասպանության քարոզ, որովհետև չեն հասկանում, որ ամեն ինչ՝ հայր, մայր, որդի,- պատվանդան է այդ Արքեի («Հայաստան հրեշտակի») ոտքերի տակ։ (Դուք պատկերացնո՞ւմ եք մի ռուս գրողի, ով Գոգոլի Տարաս Բուլբային համարի որդեսպան)։ Ես այդ գրականության ողջ այսպես ասած «հայրենասիրական» լարը համարում եմ փափախչիություն։ Ընթերցող ու հանրաճանաչություն կորզող, ավելին՝ գռփող փափախչիություն։ Կրկնեմ ու կրկնեմ՝ գրողական փիար։ Կարիերա։
Նաեւ՝ գեղագիտական բարեկեցություն։ Եռահարկ «դաչա», որի տանիքին նրա բնակիչները տնկել են «Իմ սուրբ հայրենիք» դրոշը, բայց ազգային հոռետեսություն են համարել ամեն ճշմարիտ ու դառը խոսք, որովհետեւ գերադասել են ոչ թե դառը հաբերը, այլ զանգվածային գլուխգովաբանությունը, որովհետեւ այն իրենց տարել է զանգվածայնության ու վերջում էլ, դե, պանթեոն,-և այդ գովաբանության դիրքերից էլ հալածանքի ու թշնամանքի են արժանացրել ամեն ինչ, որ նրանից դուրս է, ինչպես եղավ Գուրգեն Մահարու դեպքում։
Ես «ամենայն հայոց բանաստեղծուհու» «Քելե լաո, քելե երթանք մեր երկիր» բանաստեղծությունը համարում եմ գրական խաչագողություն, որովհետեւ այն համոզմունքին եմ, որ չի կարելի ժողովրդի ցավը նրանից վերցնել եւ էժանագին ներկերով ներկելով՝ ավելի թանկ գնով նորից ծախել նրա վրա, ինչպես հայտնի վեպում քավոր Պետրոսն էր գյուղացիների ավանակները գողանում եւ ներկելով ծախում նրանց վրա։ Չի կարելի սեփական ժողովրդի ցավի վրա հեղինակության ու ժողովրդականության «բիզնես» անել։
Նողկալի է, երբ գրողը հայրենասիրությունը դարձնում է շահութաբեր «կոմերցիա»։ Չի կարելի սեփական ժողովրդի ողբերգությունների վերավաճառքներով բանաստեղծական օլիգարխ դառնալ։ Չի կարելի իր ազգի եւ ժողովրդի պատմությունը չամչյանական առասպելից, ցնորքից («ուղեղի մորմոք») մի կերպ կորզած եւ իրականություն ներքաշած «Երկիր Նաիրիից» հետո ռաբիս ու մանկամիտ «հիստորիչեսկի» վեպեր թխել։
Րաֆֆու պատմական եւ պատմության խնդիրներին նվիրված վեպերի ամբողջ հղացքը համահունչ է պատմական այն մեթոդներին, որոնք գործում էին նրա ժամանակի համաշխարհային պատմաընկալման ծիրում (կարելի է խոսել Րաֆֆու եւ Քարլայլի, Րաֆֆու եւ Վալտեր Սքոտի պատմական հղացքների աղերսների մասին), սոցռեալիստական այդ պատմավեպերի հղա՞ցքը ինչին է համահունչ, եթե ոչ պատմությունից նույնպես քաղցր-մեղցր գաղափարախոսություն քաշելու պահանջին։-Նողկալի է, երբ գրողը իր ժողովրդի պատմության ու Ջիվանու ասած «դառը ցավերի »վերավաճառողն է դառնում։ Ընդհանրապես գրողի ամենաստոր հատկություններից մեկը իր ժողովրդի ողբերգություններից օգտվելն է։
Իսկ ամենաստորը՝ երբ գրողը օգտվում է իր լսարանի անգիտությունից եւ տգիտությունից։ Սրանց արածն այն էր, որ վերեւում ասածս՝ Րաֆֆուց մինչև Չարենց մեր պատմության ու հայրենիքի ընկալման կազդուրիչ դառը հաբերը փոխարինեցին սնապարծող եւ ճոռոմախոսության մեջ գցող ծծովի կոնֆետներով, որոնք խոթեցին մեր ընթերցողի բերանը, մինչև հայրենիքն ինքն այնտեղ դարձավ քաղցր կոնֆետ։ Ես կասկած չունեմ, որ եթե Թումանյանը կամ Րաֆֆին ապրեին սրանց միջավայրում, դրանք նույն բանվորա-գյուղացիական հայրենասիրության իրենց ոհմակով հարձակվելու էին նրանց վրա․․․
-Ասում են, որ այդպես է եղել պատմական ժամանակը։ Ժամանակի պահանջն էր այդպես։
-Լավ, ձեր «խաթեր» ընդունում եմ «պատմական ժամանակի» նրանց խախուտ փաստարկը, ընդունում եմ, որ մեր իրականության մեջ Պաստեռնակ ու Սոլժենիցին, Բրոդսկի ու Դովլաթով չէին կարող լինել, ընդունում եմ, որ այն ժամանակ այդ գրականությունը իր դերն ու նշանակությունն է ունեցել, որ համատարած «կոլխոզնիկային» բանաստեղծության ու աշըղականության մթնոլորտում եղածը դա էր։ Բա այսօ՞ր ինչու է այդպես։ Բա այսօ՞ր ինչու են դա փառաբանում իբրեւ այսօրվա իրողություն։
Ինչո՞ւ են պատմական իրողությունը իրենց ասած «իր ժամանակից» քարշ տալիս եւ բերում-դնում այսօրվա եւ այսօրվա գեղագիտության դեմ եւ դրանով այսօրվա միտքը սպանելով՝փորձում այն խոթել յոթանասուն տարի առաջվա գիտակցության մեջ։Այդ բանաստեղծությունը, իհարկե, պատմականորեն կա, գուցեեւ ինչ-որ պատմական նշանակություն ունի, բայց, ուշադի՛ր, եթե մենք այն պահում ենք իր տեղում, ասել է թե՝ պատմական իր հատվածում եւ իր գործառույթի մեջ, բայց եթե մենք այնտեղից՝ այդ արդեն վաղուց վերջացած նողկալի պատմական ժամանակից նրան հանում եւ բռնած քարշ ենք տալիս այսօր եւ հայտարարում ենք «ազգային բանաստեղծություն», իսկ նրա գրական ոչնչություն ներկայացուցչին կոչում ենք «ամենայն հայոց բանաստեղծուհի», ապա այլասերում ենք թե՛ պատմությունը, թե՛ գրականությունը եւ թե՛, մանավանդ, մեր ուսանողությանն ու ընթերցողին։ Ես համոզված եմ՝ պատմության մեջ ոչ մի հիմարություն ու հիմար դարաշրջան վտանգավոր չէ, բայց անգամ ամենախելոք դարաշրջաններում վտանգավոր են հիմարները, ովքեր չեն թողնում, որ Ոգու վերքերը բուժվեն։
Հիշում ե՞ք Հեգելի մեծ խոսքը՝ «Ոգու վերքերը բուժվում են՝ սպիներ չթողնելով», եթե, իհարկե, ասածս հիմարները եւ տգիտության բժիշկ նշանակվածները այն չեն քչփորում ու քչփորում՝ իրենց հարկավորությունը ապահովելու համար․․․ Սեփական այդ հարկավորությունն էլ ահա այդ գրականության աճյունասափորը պատմության նեկրոպոլի իր որմնախորշից հանելու եւ անընդհատ մեր օրերի ու արդիականության սեղաններին մեր աչքերը ճխտելու պատճառն է,- ահա թե ինչու է այն մեթոդաբար խցկվում այսօրվա դպրոց, ծրագիր, ինստիտուտ եւ համալսարան․․․
Եվ չկասկածեք, որ իմ դեմ նրանց հայհոյանքների պատճառներից մեկն էլ այն է, որ իբրև այդ նեկրոպոլի մշտական գրանցման բնակիչներ՝ ինձ չեն կարողանում Սիբիր քշել տալ, ինչ է թե ասել եմ, որ իրենց կռքուհու, եւ ոչ միայն նրա,- բանաստեղծությունը գեղագիտորեն ոչնչություն է,- եւ նորից եմ կրկնում։ -Ինչպես նաև կրկնում ու կրկնում եմ, որ 1937 թ․ Չարենցի սպանությունից հետո մեր բանաստեղծությունը այդ սերնդով ընդհատվել է, ավելին՝ այն նույնպես սպանվել է, որ անցյալ դարասկզբի համաշխարհային դարձած մեր բանաստեղծությունը նրանով դարձել է աշխարհից կտրված, պարզունակ ու հետամնաց, ոչ մի ենթատեքստ ու համատեքստ չունեցող, սոսկ առաջին պլանի կենսաբանական զգացմունքների չուկչիական-բանահյուսական բանաստեղծություն։ Բայց սա հարցի ընդամենը մի՝ պատմական-ողբերգական կողմն է։
Բանն այն է, որ սովետական կոչվող նախկին երկրներում այդ տարիները վաղուց հաղթահարված են, եթե դուք գնաք Լիտվա եւ այնտեղ տաք Մեժելայտիսի անունը, ձեզ ձեռ կառնեն։ Նորից` մեր բուն ողբերգությունն այն չէ, որ այդ տարիներին այդպես է եղել եւ իբր ավելին չէր կարող լինել, այլ այն, որ այդ եղածը շարունակվում է մինչ օրս, երբ մեր գրականագիտական տխեղծ մտքի կողմից նորից բանաստեղծներ են նշանակվում՝ հարձակվելով ամեն մի շեղման վրա եւ աշխատելով թույլ չտալ, որ որեւէ մեկը գրավի նրանց տեղը եւ հանկարծ մեջտեղ հանի Ուրիշը, Այլը, Տարբերը, Բարձրը, Վերինը՝ այս դեպքում կամ խոսելով «ավանդներից կտրվելուց», կամ տգետ-տգետ մեջբերելով սովետի դպրոցում «զուտ բանաստեղծության» դեմ հանված «քաղաքացիական» բանաստեղծության՝կայսրության բանաստեղծի «Դու կարող ես բանաստեղծ չլինել, բայց պարտավոր ես քաղաքացի լինել» հիմար կարգախոսը, որը կործանման տարավ ողջ ռուս գրականությունը՝ մարդու փոխարեն այնտեղ «տնկելով» կայսրության քաղաքացու վախեցնող խրտվիլակը եւ այն դարձնելով ոչ թե ռուսական մեծ հոգու արտահայտիչ, այլ ռուսական կայսրության մեծապետական նկրտումների արտահայտություն։ -(Այստեղ, որպեսզի չմեղադրվեմ «զուտ բանաստեղծության» ջատագովության մեջ (այն նույնպես մի բան չէ), իսկույն նշեմ, որ գրողի «քաղաքացիականության»հ արցը եվրոպական-քրիստոնեական մտքի մեջ նույնպես շոշափվում է, միայն ոչ թե ռուսական պատկերացմամբ, ըստ որի` մշակույթը պետք է ծնվի քաղաքացուց եւ պետությունից (որի ելակետն էլ հենց նեկրասովյան «Поэтом можешь ты не быть, Но гражданином быть обязан» այդ կարգախոսն է, որը ռուսական ողջ գեղագիտական, կրոնական եւ, ի վերջո, քաղաքական միտքն այլասերեց), այլ ճիշտ դրա հակառակ ընկալմամբ, ըստ որի` քաղաքացին ու պետությունը պետք է ծնվեն մշակույթից։
Ես այն կարծիքին եմ, որ այն վիթխարի մշակույթը, որը Խ․Աբովյանից մինչև Ե․Չարենց մեր հսկաները ներարկեցին մեր գիտակցության մեջ եւ մեզ դարձրին մշակութաբանորեն համաշխարհային ազգ, թույլ տվեք ասել՝ «մշակութային սուբյեկտ», նրանց «ժողովրդականության» սին քարոզների շղարշի տակ սպանվեց։Նրանք համաշխարհային բանաստեղծությունը իր Հայոց տնից վտարեցին, իսկ հայոց բանաստեղծությունը իր համաշխարհայինից քշեցին մի միսենյականոց «կոմունալկա»։
Դրանք բոլորն իրար նման «կոմունալկայի» բանաստեղծներ են։ Ես այն կարծիքին եմ, որ հայոց մեծ եղեռնից հետո 37 թ հետո նույնպես մեծ եղեռն էր․ եւ ոչ այնքան այն պատճառով, որ գրողն ու գրականությունը սիբիր քշվեցին ու վերացան, որքան՝ որ նրանց տեղը գրողներ ու գրականություն նշանակվեցին՝ հայրենիքի թեման եւ դրա մատուցման ձևերն էլ հետը։ Ես այն կարծիքին եմ, որ այդ շրջանի բանաստեղծությունը հենց հակաթումանյանական, հակավարուժանյան, հակաչարենցյան բանաստեղծություն է։ Որովհետև հանկարծ չկարծեք, թե սրանք միայն իրենցից հետո եկածների դեմը փակեցին։
Իմ սիրտը առանձնապես ցավով լցնողն այն է, որ նրանք իրենցով փակեցին նախ եւ առաջ իրենցից առաջ եղած մեր մեծ գրականության դեմը, սրանք իրենց ռաբիսով ու «ժողովրդականությամբ» մեր ընթերցողին կտրեցին հենց Աբովյանից, Րաֆֆուց, Թումանյանից, Իսահակյանից, Վարուժանից, Մեծարենցից, Տերյանից, Չարենցից․․․ Սրան գումարեք վերջին երեք տասնամյակների բուհական աղետը, որի ժամանակ մեր հումանիտար կրթությունը հասել է գրեթե անկրթության, եթե ոչ խավարամտության։
Եվ դեռ ոչինչ, որ կրճատվել են գրականության ժամերը։Ամենասոսկալին այն է, որ բանաստեղծությունը դպրոցում եւ բուհում ուսուցանվում է իբրև զուտ պատմական և հասարակական երևույթ,որի դեպքում բուն տեքստը իբրեւ հենց ինքը՝ տեքստ (այսինքն՝ ոչ թե այն, ինչը դեռ Հեգելի կողմից նկատված է իբրև ընդհանուր խոսքային մի բան, այլ նրա մեջ ներըմբռնողականը՝ բացառիկը, անկրկնելին, հանճարեղը, հազվադեպը) չի ուսուցանվում։ Գրեթե անտեսված են լեզվի, ռիթմիկայի, տաղաչափության, տոնայնության, պատկերի, փոխաբերության, այլաբանության, համատեքստի, ենթատեքստի, էլ չեմ ասում՝ բանաստեղծական արդիականության, մոդեռնացման բոլոր չափանիշերը։ Չի նկատվում կամ քարկոծվում է այն ամենը, ինչը չի համապատասխանում զանգվածային ընթերցողի քիմքին։
Մեր գրականությունը մնացել է միայն անցյալում։ Եթե գրականությունը նմանեցնենք այրվող քուղի՝ ֆիտիլի, ապա նրա վառվող ծայրը, որն էլ ամենակարևորն է, ոտքով տրորել ու հանգցրել են, իսկ առանց դրա հետևում մնացածը ի՞նչ է՝ ընդամենը մոխրացած մի բան։ Հավատացեք, որ գրականությունը անցյալ չունի, եթե ներկա չունի, այդ անցյալը ներկայով եւ միմիայն ներկայով է անցյալ։ Ես մեր ժամանակակից գրողների մեջ գրողներ գիտեմ, որոնք շատ ավելի բարձր գրողներ են (ինչը, իևարկե, չի նշանակում, թե նրանց հետ իմ վեճերը չունեմ), քան սազանդարների և աշըղների այդ ողջ «դաստան»։ Նրանց ձգտումները առնվազն մեծ գրականության ձգտումներ են, հետեւաբար նրանց կործանումները նույնպես մեծ գրականության կործանումներ են։ Ես այդ սերնդի հանդեպ բացարձակ արհամարհանք ունեմ հենց այն պատճառով, որ այն մեր համաշխարհային բանաստեղծությունը դարձրեց, այո, չուկչիական բանաստեղծություն,- եւ դուք իմացեք, որ այդ գրականությունը բեռնաթափով թափված աղբ է այն դռան դեմ, որի ներսում Աբովյանն ու Րաֆֆին են, Տերյանն ու Չարենցն են, Բակունցն ու Մնձուրին են, Շահնուրն ու Թեքեյանն են, դուք իմացեք, որ դրանք առաջին հերթին ոչ թե իրենցից հետոե կողների, այլ իրենցից առաջ եկածների եւ իրենցից վեր կանգնածների դեմն են իրենցով փակել։ Եվ մենք այսօր պարտավոր ենք այդ աղբը մաքրել մեր մեծ բանաստեղծության մուտքի դռան դեմից։
Քանի որ եթե Թումանյանն ու Իսահակյանը ժողովրդական էին, թող ոչ ոք նրանցով չծպտվի․ նրանց ժողովրդականությունը ուղղված է ժողովրդին իմաստնություն ու մշակույթ բարձրացնելուն, իսկ սրանցը՝ իմաստնությունը ժողովրդին իջեցնելուն։ Իմացեք, ավելի սոսկալի բան գոյություն չունի, քան երբ բանաստեղծությունը իջնում է զանգվածայնության մակարդակին․ այդ դեպքում նա ժողովրդականությունը խառնում է զանգվածայնութան հետ, եւ ապա ուզած-չուզած արմենչիկ է դառնում․ կան, չէ՞ մեզանում նաեւ արմենչիկ-բանաստեղծներ․․․Ես կրկնում ու կրկնում եմ՝ այս սերունդը՝ Վահագն Դավթյան, Սիլվա Կապուտիկյան, Սերո Խանզադյան, Նաիրի Զարյան, Հովհաննես Շիրազ, Հրաչյա Քոչար․․․․․․ մեզ գցեց մշակութային թուլամտության մեջ։Եվ այսօր էլ են մեզ պահում այնտեղ, թույլ չտալով, որ մենք քաղաքականությունը չխառնենք պատմության հետ եւ իբր թե ազգային, բայց իրականում վերացական մտահոգությունները փոխարինենք պետական մտահոգություններով,- որոնք էլ վերջապես թույլ կտան առասպելական «Հայաստան – երկիր դրախտավայրը» դարձնել իրական «Հայաստանի Հանրապետություն»․․․Ես այսօրվա մեր մտածողության ու վարքի պրիմիտիվության մի հիմնական պատճառը համարում եմ այդ տարիներին ստեղծված այդ գրականությունը, որի դիակներն էլ մեր դպրոցներում ու բուհերում լիզելով համառորեն ուզում են վերակենդանացնել մեր գեղագիտական մտքի հարալեզները։
Այն, ինչի դեմ մեր մեծերը պայքարել էին՝ մաքրելով մեր բանաստեղծության արուզի ավգյան ախոռները, սրանք ջուրը լցրին,-«Անուշի» և «Հարճի» տիեզերական սիրո պատկերումից հետո պրիմիտիվ ու աշըղական «Սիամանթո ու Խջեզարեով» (վկայություն կա, որ Չարենցը հիշյալ պոեմը կարդալուց հետո ասել է` «մենք սրա դեմ էինք պայքարում»), Չարենցի համատիեզերական Եղեռնի սահմռկեցուցիչ «Դանթեական առասպելից» հետո մեր ողբերգությունը դարձրին զգայացունց ճոռոմախոսություն․․․
Սրանք չխորշեցին անգամ մեր 20-րդ դարի մեծագույն ողբերգությունը էժանագին ու զգայացունց նողկալի նկարագրություն դարձնելուց եւ այն խաչելության տեսարանների սիրահարների ձեռքը հանձնելուց, եւ դա է պատճառը, որ մեր խաչելությանը մինչև օրս հարություն չհետևեց․․․Անգամ այստեղ գնացին էժան ապրանքի հետևից, որովհետև ընթերցող կուտակելու հայրենասիրական բիզնեսի մեջ բնական է, պետք է էժանացվի ապրանքը՝ ավելի շատ ընթերցող կուտակելու(չանթելու) համար։ Հայրենասիրության՝«Հայկ Դյուցազնից» մինչև Չարենց մտածողության ու գիտակցության կարգը սարքեցին թեմա ու շատ հեշտ, պաթետիկ մի բան։ Հայրենասիրության մրցավազք, որը շարունակվում է մինչ օրս։
Արդյունքը` որ հայրենասիրությունը դարձավ պաթոս ու գրողական բարեկեցություն, հարմարավետություն,- եւ ամենահայրենասերը համարվեց նա, ով ամենաբարձրն է ճչում այդ մասին եւ ամենապոռոտախոս բառերով է հայրենիքի գլուխը գովում։ Ով ամենաատափակ միջոցներով փորձում է «ժողովրդականություն» քամել եւ իր «տեղը» կորզել մեր խեղճ ու կրակ ընթերցողի սրտում։ Ով մեր ողբերգությունը ամենասրտաճմլիկ ու նողկալի մանրամասներով է նկարագրում՝ մեր կանաց բռնաբարությունները նկարագրելով մի անգամ էլ ինքը նրանց ու մեր ընթերցողին բռնաբարելով եւ հասնելով պատմա-փիլիսոփայական «մեծ ընդհանրացումների», որոնք կարդալիս նողկանքից փշաքաղվում ես…Գրագետ, մտավորական, մտածող եւ զգացող, ժամանակին Տերյան բարձրացնող ընթերցողը փոխարինվեց «զանգվածային» ընթերցողով, որն իր ընթերցածն ընկալում է միայն թեթև սպառողականության մակարդակով, նա ոչ մի միտք չի արտադրում, ընդհակառակը, ինչ գցես բերանը՝ աղացի պես կծամի, միայն թե ծամոն լինի։ Մեր բանաստեղծությունը դարձավ նույն այդ ժամանակներում եւ նույն այդ պատճառով մեր մեջ սողոսկած ռաբիսի մի տարատեսակ․․․
Հավատացեք, հարկավոր է մեկընդմիշտ վերջ տալ չամչյանական հայրենասիրությանը եւ հայրենիքը պատկերացնել ոչ թե «շրթունքը ճաքեցնելու» մի միջոց, այլ շատ իրական, շատ կոնկրետ, շատ շոշափելի մի իրողություն, որը մենք արյուն-քրտինքով իբրեւ այս 30-35000 քմ-ը ստացել ենք, բայց հորթի նման այն փառաբանում ենք միայն իբրեւ ստացած մի բան, մոռանալով, որ ստանալուց զատ այն նաև պետք է պահել։
Մոռանալով, որ նրա սահմանները կարելի է ընդյայնել առաջին հերթին դրանք մեր գիտակցության մեջ ընդլայնելով։ Մոռանալով, որ հայրենիքը ոչ թե տանը մնացած աղջիկ է, որ մարդու տալիս բանաստեղծական կլկլոցներով գլուխը գովես(․․․իմ գովական, ին քաղցրանուն, իմ խաղողի վազ, իմ նազենազ), այլ Երկրի երեսին Աստծու մի առաջնադիրք․․․
-Բայց կարիք կա՞ այդ մասին խոսել հենց այսօր․․․
– Նախ՝ ես մի՞թե այսօր եմ խոսել այս ամենի մասին․․․Եվ հետո՝ բա ե՞րբ․․․Մենք այսօր խոսում ենք պետական կոռուպցիայի մասին, բայց, չգիտես ինչու, շատ վարպետորեն խուսափում ենք մեր գիտակցության եւ հոգևոր կոռուպցիայից, եւ հենց այդ պատճառով էլ պետական կոռուպցիային չենք կարողանում վերջ տալ։ Մենք կարծում ենք՝ մեր երկրում պետական կոռուպցիա է, բայց ես կարծում եմ, որ դրա հիմքը մեր գիտակցության, մտքի ու բարոյականության կոռուպցիան է, իսկ սրան ավելացրեք նաև գեղագիտական կոռուպցիան։ Մենք մինչև սա չվերացնենք՝ ոչ մի կոռուպցիա չենք վերացնի։ Կարիք չկա անվնաս ու տաքուկ,- վրադ շուն չհաչեցնելու հաշվարկով- ձայն չհանել ու դրանով միանալ նրանց։
Ես ձեզ հավատացնում եմ, որ մեր երկրի համար առաջին խնդիրը տնտեսական խնդիր չէ, բարոյական խնդիրն է։ Տվյալ դեպքում, քանի որ ես արդեն կանխազգում եմ, որ այս հարցազրույցից հետո էլ են հարձակվելու վրաս, ես նորից ու նորից անդրադառնամ սպասվելիք հարձակվողների «հայրենասիրական» եւ «ժողովրդական» բազային․․․Ամբողջ ողբերգությունն այն է, որ հայրենիքի եւ այսօր պետության առջև իր պարտավորությունները հայ մարդը պատկերացնում է այդ գրականության ներարկած գովաբանական-ջատագովական հայրենասիրության աղմուկ-աղաղակով եւ իրեն ազատէ համարում դրանց առջեւ իր պարտականություններից։
Ուստի ես ուզում եմ ասել, որ այդ բանաստեղծությունը եղծել է հենց հայրենիքի թեման՝ այն դարձնելով խաբեբայական մի բան․ այն իր ընթերցողին մղել է բավարարվել ասածս «Իմ սուրբ հայրենիք, դու սրտիս մեջ ես» հռչակագրով եւ ոչ թե իրենց մեջ լցնել գիտակցության այն «կլեյկավինան», որը կապահովեր բոլորիս, անգամ իրար հետ սոցիալական ու մտավոր կապ չունեցող անդամներիս էթնիկական համասեռությունը, որը մեզ կկապեր իրար եւ կհասցներ նրան, որ մենք մեր հայրենիքը սիրեինք իրարով, իրար մեջ ու հանուն իրար եւ ոչ թե թուրքի «ինադու»․․․ Դրա համար էլ մենք իրար վանում ենք, և որովհետև մեր մշակութային սոսնձականությունը ջրիկ է՝մեզ հենց մի հատ քաղաքական եւ սոցիալական փըխկ ես անում՝ մենք այլեւս չենք կարողանում իրար կպչելով իրար պահել,- մի մասը թռչում է օտար երկրներ՝ այնտեղ իր «որդուն»ծեքծեքուն «խոսք» ասելու համար, մի մասն էլ շիրազական այդ ցածր, չուկչիական մակարդակից զզված՝ սկսում է ռուսերեն ու անգլերեն չռթել։
Բայց գեղագիտորեն ոչինչ չի՞ արվել։ Բայց մի՞թե այդ շրջանում ոչ մի լավ բան չի ստեղծվել։
Ստեղծվել է, ինչպե՞ս կարող էր չստեղծվել։ Բայց եթե ջատագովական այդ պաթոսից դուրս է եղել, համարվել է լուսանցքային շեղում եւ «ազգային ոչնչապաշտություն»։ Եվ հիշեք այդ տարիներին ստեղծածների ճակատագիրը․ նայեք չարենցյան«Երկիր Նայիրիի» անհուն ցավով, դառնությամբ ու զգոնությամբ գրված «Այրվող այգեստանների» հեղինակի՝ Գ․Մահարու ճակատագիրը, նայեք Չարենցից հետո մեր պոեզիայում պոետիկայով մի քայլ առաջ արած (չխառնեք «մի քայլ վեր»-ի հետ՝ «առաջն» ու «վերը» տարբեր բաներ են) Պ․ Սևակի՝ «Մարդը ափի մեջ» եւ «Եղիցի լույս» ժողովածուների հեղինակի ճակատագրերը (ի դեպ՝ վերջինիս՝ ստերեոտիպերից պոկված լինելու վրեժը այդ «ժողովրդական» գրականագիտությունն ու «ժողովրդական» բանաստեղծությունը այլ կերպ լուծեցին,- ուշադիր եւ մանրազնին փնտրեցին ու գտան դրա ամենաթույլ-բարոյախոսական-քարոզչական նմուշները («Մարդ կա ելել է շալակն աշխարհի», «Իր փորն է սիրում») եւ նրան այդ կերպ «ժողովրդականացրին» ու հավասարեցրին իրենց)։
Նայեք, թե ինչ բախտի արժանացրին այդ տարիներին Երևանում ապրող մեր գրականության ու մտքի հսկային՝ Կոստան Զարյանին,- այդ հայրենիք հայրենասիրողները, որոնք նրա համեմատ պարզապես գաճաճ էին, նրան համարեցին«հայ գրականության մեջ տուրիստ» եւ անգամ նրա թաղմանը չգնացին, գնացողներն էլ երանի չգնային եւ իրենց տգիտության արգահատանքը մտքի ու ճաշակի հանդեպ չարտահայտեին «Ինչ էլ գեշ մեռել է եղել» գոհունակ «ցավակցականով»։ Եվ բավական է մեղքը գցենք ժամանակի ու կգբ-ի վրա։ Դուք կարծում եք՝ Վ․ Դավթյանը ժամանակի պահանջով ու կգբ-ի հանձնարարականո՞վ էր գրում Շահան Շահնուրի դեմ։ Կամ մեր բանաստեղծությունը արդիականության ոլորտ մտցրածներից մեկի՝ Զահրատի դեմ։
Չէ, կներեք, բանաստեղծությանը արհեստավորի ու վարժապետի (նրա մասին Շահնուրիասած «հնօրյա դպիրի») իր անհաղորդությունը, իր սահմանափակ կարողությունները թաքցնելու, պարտակելու եւ ծածկադմփոց անելու համար։ Կարծում եք՝ կգբ-ի՞, թե՞ իրենց մեջի տգիտության կգբ-ի գրգիռներով էր, որ Մահարու դռանը կեղտ էին շպրտում, որովհետեւ նա ասել էր ճշմարտություններ, որոնք չէին համապատասխանում իրենց հայրենիք քծնող քծնողականներին։ Որ Հակոբ Օշականի անունը համառորեն չէին տալիս՝ իրենց անգաղափար հաստափոր հատորների գրականագիտական կենացները պարտակելու համար։ Որ միանում էին դարի մեծագույն պոետներից մեկի՝ Պաստեռնակի դեմ ծավալված նողկալի ռազմարշավին եւ նրա դեմ ոչնչացնող հոդվածներ էին գրում։
Որ «Պոեզիա» եւ «Արձակ» 20-րդ դար» մատենաշարերը փակել էին տալիս, որպեսզի հայ ընթերցողը հանկարծ իրենց նեյնիմների ախոռի դռան ճեղքից դուրս չնայի եւ չտեսնի, որ աշխարհում իրենց պանեգրիկներից բացի կյանքն ու մահը, անմահությունն ու հոգին, Աստված, սերն ու ատելությունը, չարն ու բարին ներկայացնող գրականություն կա։ Որ հայրենասիրությունը ընթերցողի տեստոսերոնը բարձրացնելու միջոց չէ, այլ՝ նրա ինքնագիտակցությունը։ Որ հայրենասիրությունը թեմա չէ, այլ մտածողություն, իսկ եթե թեմա է, ավելին չէ, քան սնամեջ գաղափարախոսությունը։ Որ հայրենասիրությունը հայրենիքին մտնելը չէ, այլ հայրենիքի պատկերքը կերտելը, որ պետք չէ հայրենիքին գովես այն նպատակով, որ հայրենիքն էլ քեզ գովի ու վերջում գուցե տանի թաղի պանթեոնում։ Այս ամենով նրանք թույլ չտվեցին, որ ընթերցողների աստիճանակարգություն ձևավորվի։ Նրանք ամեն ինչ արեցին, որպեսզի առաջին պլանից, առաջին աստիճանից վերև ամեն ինչ սպանվի, որովհետեւ դա ընթերցողին պլեբոսի մակարդակի վրա գամող «աքսակալական»գրականություն էր, որը սոսկում է երկրորդ եւ երրորդ պլաններից, եւ որն այսօր էլ պատրաստ է վարկաբեկել ու փչացնել ամեն ինչ, որովհետեւ ինքնապաշտպանության կենսաբանական մի բնազդով իսկական գրականության մեջ տեսնում է իր վերարտադրելիության մահը։
– Այսօր Հայրենիքի թեման ինչպե՞ս պետք է լինի մեր գրականության մեջ։
– Այնպես, ինչպես մինչև դրանք այն եղել է մեր մեծ գրականության մեջ։ Հենց ոչ իբրեւ թեմա ու քարոզչություն։ Այլ իբրեւ մտածողություն։ Իբրեւ մեր հոգևոր կատեգորիան (ինչպես մեր «ամենահայ» եւ «ամենահայրենասեր» բանաստեղծներից մեկի՝ Մ․ Մեծարենցի պոեզիայում, որտեղ «հայրենիք» բառը կարծեմ ոչ մի տեղ չի երևում)։ Իբրեւ մեր բարձր բարոյականությունն ու հոգևորությունը։ Իբրեւ մեր էության թաքուն մի դրսեւորում։ Ավելի շուտ՝ «ներսեւորում», որովհետեւ այն, ինչը ցուցադրության է հանվում և ցուցադրվում է, Աստված չի տեսնում։ Դուք ասեք՝ աշխարհում ավելի նողկալի բան կա՞, քան սինլքորի, տգետի ու անբարո մարդու հայրենասիրությունը։ Քան «Հեգ մարդկության մեկ ոստը գոս՝Հայրենիք մը ունիմ թշվառ»-ը ժողովրդականության ու անձնական փառքի առարկա դարձնելը։ Քան հայրենիքը բարիքներով ու բյուջեով թալանելու կողքին այն «հայրենասիրական» բղավոցներով թալանելը։
Մեր պետությունը կդառնա պետություն, երբ մեր գիտակցությունը դառնա գիտակցություն, իսկ այդտեղ գրականության դերը եւ «ներդրումը» առաջինն է։ Խնդրում եմ ինձ հոռետես չհամարեք, եթե ասեմ, որ առաջիկա 20-30 տարում ես հայ գրականության ընդհանրական դրսեւորումների, ինչպես նաեւ նրա համաչափ ընկալման ոչ մի ակնկալիք չունեմ, որովհետեւ դա հնարավոր չէ․․․Մշակույթի բարենպաստության միակ գրավականը կրթությունն ու միտքն է (Բանը), իսկ այսօր Հայաստանում, արդեն ասացի, տարրական չափանիշներից մի քիչ վերեւ համատարած անկրթություն ու ան-Բանություն է․․․Իսկ անկիրթ ու պլեբեյական միջավայրում անգամ մոդեռնիզմը կլինի պլեբեյական մոդեռնիզմ։ Եվ մեր ժամանակակից «միտքը» իրեն վերարտադրելու համար ամեն ինչ անելու է, որ այս անկրթությունը շարունակվի։ Ազգ, ազգային, հայկականություն,- այս ամենը շահարկվելու է՝ կրթության մեջ որեւէ լույսի շող թույլ չտալու համար։ Որովհետեւ կրթության այդ շողի դեպքում իրենք կչքվեն։
– Ի՞նչ պետք է անենք։
– Մենք այսօր հայրենասեր լինելու մի միջոց ունենք․ ճիշտ երկիր կառուցել։ Իմացեք՝ հայոց Վահագն աստծու, Հայկ նահապետի, Տիգրան Մեծի, Գրիգոր Նարեկացու, Մասիս սարի, 1915-ի մեր միլիոնուկես նահատակների, մեր ավերված Առաքելոց վանքի, մեր ողջերի ու մեռյալների, անցյալում ու ներկայի մեր գաղջ իրականությունում գործող մեր բոլոր խորհրդանիշների, մեր ծնվածների և դեռ չծնվածների հույսը մի բան է․ այն կոչվում է Հայաստանի Հանրապետություն։ Եթե այն չկայանա, ուրեմն մեր պատմության մեջ ոչինչ կայացած չէ, սուտ ու խաբկանք է, ինչպես կասեր Չարենցը՝ «ուղեղի մորմոք»։
Պոռոտախոսության եւ սնապարծության մրցում։ Եվ գրականությունը նրա համար չէ, որ շուռ գա եւ սնապարծի նրանցով, այլ դրանք բոլորը նրա համար են, որ պարծենան իրենց բաղձանքների ու տվայտանքների այս մի թիզով։ Իսկ դրա համար հարկավոր է բարձր գիտակցություն եւ առաջին հերթին բարձր գրականութուն ունենալ։ Հայրենասիրությունը լավ դպրոց ու բանակ ունենալն է։ Զինվել նաև բարձր գիտակցությամբ, իսկ սա նշանակում է՝ մշակույթով։
Դեկլարատիվ-գովազդային-պաթետիկ «սեգ Սարյանին ու Խաչատրյանին» փոխարինել սարյանական ու խաչատրյանական ոգով՝ մեր երեխաների գիտակցության մեջ մտցնելով, որ, դիցուք, մենք նաև երաժշտական մեծ, առանձնահատուկ մելոս ստեղծած ժողովուրդ ենք եւ կարիք չունենք բայաթու եւ կլկլոցների, որ մենք պարի առանձնահատուկ ռիթմ ու ռիթմիկա ունենք եւ կարիք չունենք մեր քեֆերի ու հարսանիքների ժամանակ օտար մեղեդիների տակ արվող քամակաժշխումներին ու պորտապարերին։ Հայաստանի Հանրապետությունը 10 միլիոնանոց մեր ժողովրդի գինն է․այդ նա եւ միայն նա կարող է ասել, թե մենք ինչ արժենք՝ ոչի՞նչ, թե՞ ինչ-որ բան։ Միայն նա կարող է մեզ մեր գաղթականությունից ու պանդխտականությունից պոկել։ Մնացածը՝ նողկալի «արի եղբայր, փառաբանենք»։
Արի, եղբայր, փառաբանենք ու «վարի» տանք։ Արի, եղբայր, փառաբանենք հայրենիքը եւ իրար ուտենք ու գզենք, կորանվիրուսի եւ ընդհանրապես աղքատ այս օրերին Հայաստան ասելիս շրթունքներս ճաքեցնենք ու հենց այդ ճաքած շրթունքներով ունեւոր-չունեւոր ձեռներս մտցնենք նրա առանց այն էլ դատարկ գրպանը՝ մեր հայրենիքի, երկրի ու պետության ջեբկիրները դառնանք։ Հայրենասեր գող ու գողական դառնանք։ Քաղաքական եւ հայրենասիրական դիակապտությամբ զբաղվենք։ Անընդհատ ճամարտակենք, թե մեզ հայրենիքն ու պետությունը ինչ են տվել, երբեք չմտածելով, թե բա մենք, հայտնի մի արտահայտությամբ, նրան ի՛նչ ենք տվել․․․Հայ ժողովուրդը այսօր երկու պաշտպան ու պահապան, իր գոյությունը պաշտպանող երկու զորք ունի՝ դպրոցը և բանակը։ Ես այսօր Հայաստանում ավելի կարևոր խնդիր չեմ տեսնում, քան լուսավորության խնդիրը։ Աշակերտն ու ուսուցիչը նույն զինվորն ու սպան են։ Քրիստոնյա ժողովուրդը մի հիմնական թշնամի ունի՝ իր գիտակցության ու ինքնագիտակցության թշնամին, մնացածները դրա արգասիքն են․․․Ժողովուրդներին կարող է կործանել միայն ու միայն հիմարությունը, եւ ամենասոսկալի կորոնավիրուսը՝ հենց հիմարության կորոնավիրուսն է։ Հարկավոր է կտրուկ բարձրացնել մեր ուսուցիչների աշխատավարձերը՝ այն հանրապետությունում պետք է ամենաբարձրերից լինի։
-Հանրակրթության չափորոշիչների շուրջ բարձրացած աղմուկը, ցավոք, նմանվում է ոչ այնքան բանավեճի, որքան՝ գրականագետների, պատմաբանների ու լեզվաբանների՝ միմյանց հետ հաշվեհարդարներ տեսնելու անհաջող փորձի: Ինչո՞ւ է Հայաստանում նման կարևորագույն հարցերի շուրջ բանավեճը վերածվում նման ցածրորակ հայհոյախոսության՝ փաստարկներ, տեսակետներ ներկայացնելու փոխարեն:
-Որովհետեւ մենք իջել ենք մի մակարդակի, որ երբ խնդիր ես բարձրացնում՝ մարդկանց հետաքրքրողը ոչ թե այդ խնդիրն է, այլ իրենց անձի, դիրքի եւ կարիերայի համար այդ խնդրի վտանգավորությունը։ Երբ դու ասում ես՝ ծրագրերը եւ մեթոդիկան դպրոցում պետք է փոխել, խնդրի շուրջ մտածելու փոխարեն ինքնապաշտպանության բնազդով իսկույն մտածում են, թե դա իրենց որքան է ձեռնտու,- դա հո չի՞ վնասի իրենց տգիտությանը եւ «հայրենասիրական» վարքին։ Մեր ուսումնական հաստատություններում սովորողին սովորեցնում են այն, ինչը նա ինքնուրույն էլ կարող է սովորել, իսկ այն, ինչը ինքնուրույն չի կարող, չեն սովորեցնում, որովհետև իրենք էլ չգիտեն։ Բոլոր խնդիրները իսկույն դառնում են անձնական հարց։ Դու ասում ես, որ ժամանակակից հայ բանաստեղծությունը պետք է ժամանակակից լինի, քեզ պատասխանում են, որ «պոեզիան պետք է բխա»․․․
Դու ասում ես, որ հայրենասիրությունը պետք է ուսուցանվի ոչ թե իբրև կիրք ու զեղում, այլ գիտակցություն, հոգեկերտվածք,- ռաբիսի ու բայաթիի, վերջերս էլ սրճարաններում կուշտ-կուշտ ղեյլան ծծող ահել ու ջահել ներկայացուցիչներն իսկույն աչքի ընկնելու շանս են տեսնում՝ քեզ անհայրենասեր ու իրենց դրած հայրենասիրական խաշի անմասնակից, իսկ իրենց հայրենասեր հռչակելու համար։ Այդ գրականությունը դաստիարակել է մի հայի կերպար, ում համար իրենց հայրենասիրությունը ավելին է, քան իրենց հայրենիքը,- եւ նրան գցել է հայրենասիրական երազախաբության մեջ։ Որովհետև հայրենասիրական մղումներից ելնելով իրենք իրենց, ասենք, Գառնուկ Սասունցի կամ Հորթուկ Մշեցի հորջորջածները իրար գլուխ են ջարդում հայրենիքը փառաբանելու համար, եւ երբ դու դրանց ասում ես, որ դու հորթուկ ես, նրանք բղավում են՝ բայց ես իմ անունը, տե՛ս, դրել եմ, Մշեցի, ուրեմն դու դեմ ես հայրենիքին եւ՝ որ մենք գնանք Մուշ քաղաքը հետ գրավենք․․․
Ես ձեզ երդվում եմ՝ Հորթուկ Մշեցի կեղծանվան մեջ Մշեցին ոչ մի կերպ չի կարող Հորթուկի զրահը լինել․․․Կարդում ես դրանց գրածները եւ ապշում, թե լուսավորության այս դարում այդքան ահել ու ջահել «հայրենասերներ» ինչպես են հաջողացրել այդքան տգետ մնալ․ չլինի՞ թե հենց հայրենասիրական նկատառումներով։ Այս պարագային ես, ճիշտն ասած, պատիվ եմ համարում իմ հասցեին արված բոլոր հայհոյանքները։ Իմացած եղեք, որ բոլոր ժամանակներում այսինչայնինչյաններն ու այնինչայսինչյանները ինձ պետք է հայհոյեն․․․
Մեր իրականության մեջ ընդդիմությունը ընդդիմություն է եղել իշխանության դեմ,- դա շատ հեշտ եւ ձեռնտու ընդդիմություն է։ Բայց բուն ընդդիմությունը հասարակության դեմ, այնտեղ ընդունված քարացած ու տխմար ճաշակի, նրա կեղծ գիտակցության ու ցածր պատկերացումների, նրա կուռքերի դեմ ընդդիմությունն է․․․Այո, հասարակությունները կոռումպացվում են առաջին հերթին գիտակցությամբ և գեղագիտորեն․․․Եվ կոռումպացված հասարակության մեջ (Չարենցի ասած «հիմարության համերգում») մտավորականին պետք է հայհոյեն,- «այսպես է իմ բախտը ուզում – օրհնյա՜լ լինի այն»․․․ Եվ ընդհանրապես ամոթ է, ի՜նչ ամոթ է, երբ տգիտությունն ու գրական խուժանը քեզ չեն հայհոյում․․․
– Ի՞նչ ունեք ավելացնելու․․․
Ես հասկանում եմ, որ իմ ասածները կարող են նաև գալվանիզացիայի արդյունք ունենալ՝ վերակենդանացնել դիակները․ ես անցած դարի այդ հնոտիքի մասին չէի խոսի, եթե դրանով մեր ուսումնական ծրագրերը լցոնված չլինեին։ Եվ ապա․ մենք հին ժողովուրդ ենք, բնականաբար՝ պահպանողական (ես ինքս ինձ պահպանողական եմ համարում), բայց ոչ հետադիմական։ Մեզ չի էլ սազում ընկնել ժամանակակից փորձարարությունների անհեթեթ սամումի մեջ, բայց հակառակն էլ է մեզ անհարիր՝ քարանալ եւ ինքներս մեզ այդպես կործանել։ Մեր լեզուն ու մշակույթը մեզ ասում են, որ Հայաստանում կարող է մեծ միտք ու գրականություն ստեղծվել, ինչպես ստեղծվեց 20-րդ դարի սկզբներին։ Ես այսօր արագ-արագ ասվող «քաղաքական սուբյեկտ»մեծամիտ արտահայտության վրա ծիծաղում եմ, բայց համոզված եմ, որ մենք կարող ենք «մշակութային սուբյեկտ» դառնալ։ Մենք չպետք է թույլ տանք, որ «մեր խոհերի վրա ժանգ չոքի»։ Եվ այս ամենից հետո՝ տվյալ դեպքում մի բան․ զանազան-զարմանազան տիկնա՛յք ու տիա՛րք, հիշում ե՞ք՝ ով է ասել՝ ազնիվ բան չէ գաղափարների դեմ հարձակվելու տեղակ անձի վրա հարձակվելը,- թողեք իմ անձը․․․Ես գիտեմ, որ դուք չեք կարող բանավեճ մղել, որովհետև «բան»-ից անտեղյակ եք, իսկ «վեճից»՝ հեռու։
Բայց իմացեք․ ինչքան էլ բղավեք, որ «պոեզիան պիտի բխա» (որոշ դեպքերում՝ բխկա), ինչքան էլ հայրենիքի քողի տակ նեյնիմներ բստրեք եւ հայրենասիրությունը դարձնեք գրական կարիերա, ինչքան էլ հայրենիքի թեմայի մեջ «փայ մտնեք» ու հանդես գաք իբրև հայրենասիրության փայատեր, ինչքան էլ ինձ հայհոյեք (փոխանակ ասածներիս մեջ դառնություն լսեք), դուք չեք կարողանա կասեցնել՝ հայոց բանաստեղծությունը եթե ոչ այսօր, ապա վաղը էլի՛, նորի՛ց, կրկի՛ն, դարձյա՛լ ու վերստի՛ն մտնելու է այն հուն, որտեղից Ե․ Չարենցից հետո ձեզ համար միակ ընկալելի «աշըղների» այդ փաղանգի ձեռքով հանվեց։
Փորձեք նրա հետ համաքայլ լինել, աշխատեք ձեզ վրա, մի քիչ գիրք կարդացեք, զարգացեք, նրա այսօրվա բոլոր թերությունների ու շեղումների մասին խոսեք, բայց իբրեւ նրա ուղեկիցն ու համամասնակիցը, այլապես մի տասը, քսան, լավ, թող լինի երեսուն տարի հետո ձեզնից բան չի մնա, որովհետեւ դուք մեր գրականության մեջ անգամ խխունջի պստիկ քայլ չարած ձեզ պես զանազան-զարմանազան նաիրիզարյանների ու սիլվակապուտիկյանների հետ ընկած կմնաք հեռացող կայարանի մի աննշան կառամատույցում, որտեղից ձեր հայհոյանքները, ավաղ, այլեւս չեն լսվի։
Հարցազրույցը վարել է Թագուհի Հակոբյանը
Սկիզբը՝ այստեղ
