«Ամբողջ սփյուռքը կողմ է հայ-թուրքական երկխոսությանը, բացի ծայրահեղ ազգայնականներից, որոնք ընդմիշտ լեցուն են թրքատյացությամբ». Բագրատ Էստուկյան

«Մեդիալաբի» հարցերին պատասխանում է Ստամբուլում լույս տեսնող «Ակոս» պարբերականի խմբագիր, հրապարակախոս Բագրատ Էստուկյանը

– Պարո՛ն Էստուկյան, հայ-թուրքական երկխոսությանն ուղղված քայլեր են իրականացվում երկու երկրների կողմից, նույնիսկ արդեն բանագնացներ են նշանակվել: Ինչպե՞ս եք գնահատում այս գործընթացը:

– Այո՛, Հայաստանի և Թուրքիայի կողմից երկու բանագնացները հստակեցվեցին, բայց նրանք տակավին հանդիպում չեն ունեցել: Տակավին տեղյակ չենք, թե ինչպես է զարգանալու գործընթացը, ինչպես և որտեղ են հանդիպելու բանագնացները: Հարաբերությունները բնականոնացնելու եղանակներ պետք է փնտրեն: Այս պահին, անշուշտ, Թուրքիան պետք է նախաձեռնողը լինի, քանի որ այդ երկիրը միակողմանի մերժել էր Հայաստանի հետ դիվանագիտական հարաբերություններ մշակելը, իսկ հիմա փորձում է վերանայել այդ որոշումը: Հետևաբար առաջին հերթին երկու երկրների միջև պետք է այդ դիվանագիտական կապերը հաստատվեն, ամրացվեն, երկու մայրաքաղաքներում պետք է դեսպանատներ հիմնվեն, դեսպաններ նշանակվեն: Հավանաբար, այս բանագնացները պետք է աշխատեն այդ ուղղությամբ:

Միաժամանակ, շատ կարևոր խնդիր կա՝ Թուրքիան Հայաստանի նկատմամբ շրջափակում է իրականացնում, այսինքն՝ սահմանները փակ են, և առաջին քայլը նախ այն կլինի, որ սահմանները բացվեն, շրջափակումը վերացվի: Այնուհետև Հայաստանը պետք է վերացնի թուրքական արտադրանքի ներմուծման արգելքը: Բայց ամենակարևորը երկխոսությունը սկսելու հարցում այն է, որ Թուրքիան բացի սահմանները, վերացնի Հայաստանի շրջափակումը:

Մյուս կողմից՝ անընդունելի է միջանցքի մասին խոսելը, անընդունելի է: Ես տարիներ առաջ միջանցքի օրակարգը քննարկման էի ներկայացրել, բայց Թուրքիայի հետ միջանցքի՝ Տրապիզոնի նավահանգստով դեպի Հայաստան: Դա ներկայացրել էի որպես Ցեղասպանության հողային հատուցում: Գիտեք, որ Ցեղասպանության հետևանքով 1.5 մլն հայ սպանվեց, Արևմտյան Հայաստանը կորցրինք: Այդ կորուստը այսօր հետ բերել հնարավոր չէ, այսինքն՝ հնարավոր չէ հետ բերել Էրզրումը, Կարսը, Մուշը, բայց այդ կորստին իբր հատուցում մենք կարող էինք պահանջել միջանցք՝ Տրապիզոնի նավահանգստով դեպի Հայաստան երկաթգիծ, որի հսկողությունը կպատկաներ Հայաստանին:

Այո՛, բաց սահմաններ, բաց երթևեկություն, ապրանքների տեղափոխում, մարդկանց ազատ տեղաշարժ: Այս բոլորն ընդունելի են, բայց ոչ միջանցք, քանի որ «միջանցք» բառը երկրի հողային ամբողջականությանը սպառնացող հասկացություն է:

– Դուք ապրում եք թուրքական իրականության մեջ, ծանոթ եք նրանց առանձնահատկություններին, դուք հավատո՞ւմ եք, որ հայ-թուրքական երկխոսությունը կարող է լինել առանց նախապայմանների, տեսնո՞ւմ եք նման տրամադրություններ այդ երկրում:

– Քանի որ այսօր հայ-թուրքական երկխոսության հաստատման ցանկացողն ավելի շատ իրենք են, պետք է հրաժարվեն որևէ նախապայման առաջադրելուց, որովհետև նախապայմանով հնարավոր չէ առաջ գնալ: Առաջընթաց արձանագրել կարելի չէ նախապայմաններ պարտադրելով: «Նախապայման» բառը հենց պարտադրանք է: Իսկ Հայաստանն էլ չի կարող որևէ պարտադրանք հանձն առնել:

Երկու անկախ պետությունները ստիպված են հարաբերություններ ձևավորել՝ հավասար իրավունքների ձևաչափի հիման վրա: Երկու երկրները իրենց հողային անձեռնմխելիությունը ունեն, իրենց իրավունքների անզիջելիության փաստն ունեն, հետևաբար ամեն ինչ պետք է ընթանա այդ սկզբունքների հիման վրա: Նախապայմանը, կրկնում եմ, պարտադրանք է նշանակում և դրանով չպետք է առաջ գնալ:

– Դուք ասում եք, որ հայ-թուրքական երկխոսության նախաձեռնողը թուրքական կողմն է: Ինչո՞ւ է այդ երկիրը գնում այդ քայլին, ինչո՞ւ էր նրան անհրաժեշտ այս ամենը:

– Որովհետև շրջափակված սահման ունենալը քաղաքակիրթ որևէ երկրի համար ընդունելի երևույթ չէ, և շրջափակում կատարողը Թուրքիան է:

– Իսկ ի՞նչ տրամադրություններ են թուրք հասարակության, մտավորականության շրջանում, քաղաքական վերնախավում հայ-թուրքական երկխոսության մասին այս խոսակցության շուրջ:

– Ես հետևում եմ լրահոսին և զարմանքով եմ նկատում, որ այս թեման արժանի արձագանքը չի գտել ընկերային միջավայրի վրա: Այսինքն՝ ոչ հոդվածագիրներ, ոչ վերլուծաբաններ, ոչ քաղաքական գործիչներ՝ ոչ մեկը արժանի կերպով չի անդրադառնում այս զարգացումներին:

Հատուկենտ մեկնաբանություններ կլսենք, որոնք բոլորն էլ կփառաբանեն այս մերձեցումը, կփառաբանեն երկխոսությունը, կփառաբանեն հարաբերությունները բնականոն դարձնելը: Հակառակ կարծիք ընդհանրապես գոյություն չունի:

Բայց ես հակառակն էի սպասում, անկեղծ ասած: Սպասում էի, որ ազգայնական շրջանակները կմերժեին, իսկ դեմոկրատական շրջանակներն էլ կողջունեին: Բայց ոչ: Ոչ մեկը, ոչ մյուսը չեղավ: Ընդհանրապես, երկիրը զբաղված է տնտեսական ճգնաժամով, որովհետև թուրքական լիրայի արժեզրկումը հարատև երևույթ է դարձել Թուրքիայում: Ինչ սպառնում է մարդկանց ապրուստին, կյանքին, առաջնային նյութ է համարվում, և մյուս թեմաներին ուշադրություն չեն դարձնում:

– Նաև՝ նշանակված բանագնացների մասին: Պարո՛ն Էստուկյան, ի՞նչ եք կարծում միմյանց արժանի՞ թեկնածություններ են:

– Ճիշտն ասած, Ռուբեն Ռուբինյանի կենսագրության մանրամասներին շատ տեղյակ չեմ: Նաև շատ ծանոթ չեմ ԱՄՆ-ում նախկին թուրք դեսպան և թուրքական կողմից նշանակված բանագնաց Սերդար Քըլըչի գործունեությանը: Նա, ինչպես ԱՄՆ-ում ցանկացած թուրք դեսպան, ստիպված է եղել հակահայ արտահայտություններ կատարել ու ելույթներ ունենալ: Իսկ թե որպես մարդ ինչպիսի կերպար է, ճիշտն ասած, տեղեկություն չունեմ: Հավանաբար պատճառն այն է, որ այս թեմայով քննարկումները հատուկենտ են: Եթե քննարկվեր, նրա մասին ավելի շատ տեղեկություններ կունենայինք:

– Եվ պարո՛ն Էստուկյան, դուք անձնապես՝ որպես երկարամյա գործիչ, հրապարակախոս, ի՞նչ ակնկալիքներ ունեք այս գործընթացից:

– Մենք միշտ հարաբերությունների բնականոնացումը, երկու երկրների ժողովուրդների շփումը արդյունավետ ենք համարել՝ որպես Թուրքիայի քաղաքացի հայեր:

Կարծեմ թե ամբողջ սփյուռքն էլ նույն մտքին է, բացի ծայրահեղ ազգայնականներից, որոնք ընդմիշտ լեցուն են թրքատյացությամբ: Մենք բացարձակապես թրքատյաց մարդիկ չենք, որովհետև գիտենք, որ ատելու արժանի թուրքեր լինելուն համազոր՝ պաշտելու արժանի թուրքեր էլ գոյություն ունեն: Մենք այդ տարբերակը տեսնող մարդիկ ենք: Բայց երկու կողմում էլ պատահում են՝ հայատյացությամբ լի թուրքեր ու թրքատյացությամբ թունավորված հայեր:

Անշուշտ, եթե իրենցը լինի վերջնական կարծիքի կամ խոսքի իրավունքը, արդյունք ստանալը շատ դժվար կլինի, հետևաբար պետք է համաշխարհային մարդասիրական սկզբունքներով տոգորված գործիչներ աշխատեն այս ուղղությամբ, որպեսզի երկու երկրների միջև ամեն ինչ ավելի բնականոն դառնա՝ ստանալով հարևան երկու երկրների հարաբերություններին վայել ձև:

Հասմիկ Համբարձումյան

MediaLab.am