«Մեդիալաբի» հարցերին պատասխանում է տնտեսագետ Սուրեն Պարսյանը
– Պարո՛ն Պարսյան, Հայաստանի տնտեսության ներկայիս վիճակն ինչպիսի՞ն է, տնտեսական ակտիվությունն ինչպե՞ս եք գնահատում։
– Սկսենք նրանից, որ Հայաստանի այս տարվա տնտեսական ակտիվությունը, ինչպես նաև անցած տարիներին, պայմանավորված է արտաքին գործոններով, ու այդ իներցիան շարունակվում է։ 2023 թվականի նոյեմբերից Հայաստանը մտավ նաև ոսկու վերաարտահանման մեխանիզմի մեջ, մինչ այս սարքավորումներ, տեխնիկա, մեքենաներ էին վերաարտահանվում, դրան գումարվեց նաև ոսկին, և սա էականորեն բարելավեց նաև Հայաստանի տնտեսական ցուցանիշները, մասնավորապես, արտաքին առևտուրը ու մեծածախ առևտուրը էական աճ արձանագրեցին։
Այնուամենայնիվ այս ամենը ձևակերպվում էր ոսկերչության անվան տակ, թեև այստեղ չկար ոսկերչություն, հիմնականում ոսկու վերաարտահանում էր, ու այստեղ նաև 13-14 անգամ ոսկերչության արտադրության ծավալների աճ ունեցանք։ Անշուշտ սա փուչիկ աճ էր ու չէր կարող երկար շարունակվել, ու արդեն այս տարվա մայիս ամսից Հայաստանը մասամբ կամ մեծ մասամբ զրկվեց ոսկու վերաարտահանման նաև այս հնարավորությունից, ու մենք ունեցանք կտրուկ անկում մայիս-հունիս ամիսներին առհասարակ։
Հունիս ամսին, մայիսի համեմատ, նույն արդյունաբերությունը անկում գրանցեց 2,4%, որը հիմնականում պայմանավորված էր հենց ոսկերչությամբ, մայիսին ևս անկում կար ապրիլի համեմատ։ Այսինքն՝ մենք ունեինք մի իրավիճակ, որ այդ արտաքին՝ ոսկու գործոնը, դուրս է եկել, որի տեղը ոչինչ չի լրացրել։
Այնուամենայնիվ, պայմանավորված տարվա առաջին կեսի բարձր տնտեսական ցուցանիշներով, հունվար-հունիս ամիսների տնտեսական ակտիվությունը կազմում է 10,4%, և այդ ակտիվությունը հիմնականում ապահովել են առևտրի ու շինարարության ոլորտները: Շատ համեստ աճ կար գյուղատնտեսության ու նաև արդյունաբերության ոլորտներում՝ մասնավորապես ոսկերչությամբ պայմանավորված աճ էր արձանագրվել, մնացած ուղղություններով՝ շատ համեստ։
Եթե հանենք արտաքին գործոնները, կտեսնենք, որ մեր իրական տնտեսական աճը 5%-ի սահմաններում է։ Հատկանշական է նաև, որ Կառավարությունը, չնայած պետական բյուջեով նախատեսել էր 7% տնտեսական աճ, բայց ներկայումս 10% տնտեսական աճ է ապահովել, այսինքն՝ նախատեսվածից ավելի շատ, բայց դա հնարավորություն չի տվել հարկային մուտքերն ապահովել, մասնավորապես այս տարվա վեց ամիսների հաշվարկով նախատեսվածից մոտ 120 միլիարդ դրամի չափով քիչ հարկ է հավաքագրվել։
Մի կողմից ունենք ավելի բարձր տնտեսական աճ, բայց մյուս կողմից՝ ավելի քիչ հարկային մուտքեր, ինչի համար որպես պատճառ նշում են, թե ցածր գնաճ կար։ Նախ՝ պետական բյուջեով նախատեսված էր 4%-անոց գնաճ, հիմա՝ հունվար-հուլիս ամիսներին, ունենք մինուս 0,3%։ Ինչպես բարձր, այնպես էլ ցածր գնաճը տնտեսության համար խնդիրներ են ստեղծում, և հիմա, ըստ էության, նաև այդ ցածր գնաճի հետևանքով մենք ունենք տեղական արտադրության ակտիվության նվազում։
Մեկ մտահոգիչ թիվ նշեմ. Հայաստանի այցեքարտ հանդիսացող գինեգործության ոլորտը այս տարվա վեց ամիսների ընթացքում գրանցել է 31,5 % անկում, նման իրավիճակ ունենք կաթնամթերքի ոլորտում և Հայաստանի համար այցեքարտ հանդիսացող այլ ոլորտներում։ Մի կողմից տնտեսությունն աճում է, բայց տեղական արտադրությունը մեռնում է, բավականին լուրջ խնդիրներ ունի, ինչը պայմանավորված է դրամի գերարժևորմամբ, մասամբ նաև մարդկանց վճարունակության նվազմամբ, օրինակ՝ հունիսին մենք ունեցանք 14% բանջարեղենի, 11% մրգերի գնաճ, ինչը, անշուշտ, լուրջ խնդիրներ առաջացրեց մեր սպառողների համար, ու մարդիկ հիմա իրենց ամբողջ եկամուտն ուղղում են բանջարեղեն, միրգ գնելուն։
Նրանք ազատ գումար չունեն, որ այլ ապրանքներ գնեն, հետևաբար նաև պահանջարկն է նվազում այս ուղղություններով։ Կտրուկ նվազել է նաև հանրային սննդի տնտեսական ակտիվությունը, 2022 թվականի ռուս-ուկրաինական հակամարտությամբ պայմանավորված, Հայաստանում մեծ պահանջարկ ստեղծվեց հանրային սննդի նկատմամբ, բայց այն ևս նվազում է։
Այս տարվա արդեն իսկ վեց ամսվա հաշվարկով զբոսաշրջիկների թիվը, անցյալ տարվա նույն ժամանակաշրջանի համեմատ, նվազել է մոտ 50 հազարով, ինչը հիմնականում պայմանավորված է ռուսների գործոնով, ու սա արտահայտվում է հանրային սննդի, առևտրի ծավալների անկմամբ։
Ամփոփելով նշեմ, որ մեր պետական հարկաբյուջետային քաղաքականությունը, ցավոք սրտի, էական ազդեցություն չի թողնում Հայաստանի տնտեսական ակտիվության ցուցանիշների վրա, բացառությամբ շինարարության ոլորտի, որի 15,7% աճը հիմնականում պայմանավորված է ճանապարհաշինական կամ ասֆալտապատման ծրագրերով, ու դա նպաստում է շինարարության ոլորտի աճին, որովհետև այս տարի, նախորդ տարվա համեմատ, մասնավոր սեկտորը նվազեցրել է շինարարության ոլորտում ներդրումները, օրինակ՝ անշարժ գույքի պարագայում մոտ 10 անգամ նվազել են օտարերկրյա ներդրումները, ինչն անշուշտ մտահոգիչ է։
Մենք ունենք, դարձյալ արտաքին գործոններով պայմանավորված, ակտիվություն, որը հետզհետե նվազում է, եթե Հայաստանի տնտեսությունն այլընտրանքային նոր միջամտություն չունեցավ, արտաքին հստակ աջակցություն չունեցավ, ապա այս տնտեսական ակտիվությունը կնվազի, ու տարեվերջին, եթե այս տեմպը պահպանվի, մենք կունենանք մոտավորապես 6-7% տնտեսական աճ: Բայց անցած տարի ոչ ոք չէր կանխատեսում, որ նոյեմբերին Հայաստանը ոսկու վերաարտահանման մեխանիզմի մեջ կմտնի։
Այս տարվա մայիսից Հայաստանը այդ մեխանիզմից արդեն զրկվել է, քանի որ Ռուսաստանը վերանայեց մեխանիզմները, արտահանման տուրքը հանեց, ու այլևս կարիք չկա իրենց ապրանքը արտահանել ԵԱՏՄ երկիր ու այնտեղից՝ երրորդ երկրներ ու հարկ չվճարել, հիմա իրենք անմիջապես կարողանում են այդ արտահանումն իրականացնել։
Բացի այդ՝ մայիսին ՀՀ Կառավարությունը սահմանեց նաև ոսկու արտահանման տույժ՝ մեկ կիլոգրամի համար 50 դոլար, որը ևս որոշակի ֆինանսական բեռ դարձավ, հետևաբար ոսկու տենդը, կարելի է ասել, ավարտվել է, ու արտաքին հնարավորություններ չեն ստեղծվել, իսկ տեղական արտադրությունը, ցավոք, ճգնաժամի մեջ է, ու այն շարունակվում է։
– Պարո՛ն Պարսյան, տեղական արտադրության ճգնաժամն ունի սուբյեկտի՞վ, թե՞ օբյեկտիվ պատճառներ։ Ի՞նչ պետք է անի Կառավարությունը դա կանխելու համար։
– Տեղական արտադրության ճգնաժամը նոր չէ, պայմանավորված է խորքային խնդիրներով, անարդյունավետությամբ, սարքավորումների բացակայությամբ և այլն, բայց այս ամենին պետք է գումարենք նաև դոլար-դրամ փոխարժեքը, որը մեծ հարված է հասցնում տեղական արտադրությանը։ Այն դառնում է ոչ մրցունակ ոչ միայն ներքին շուկայում, պարտվում մթերվող ռուսական, բելառուսական ապրանքներին, այլ նաև՝ արտահանման շուկաներում։
Մի կողմից մենք ունենք արտահանման աճ, բայց տեղական արտահանումն էական անկում է գրանցել, եթե հանենք այդ ավտոմեքենաները, սարքավորումները, ոսկին։ Սրան գումարվեց նաև այն, որ Կառավարության տնտեսական քաղաքականությունը արդյունաբերության ոլորտում շատ ցածր արդյունավետություն է ունեցել, արդյունաբերության ոլորտում մենք ցավոք սրտի չունենք էական արմատական փոփոխություններ, որոնք թույլ կտան մեր արտադրանքն արտահանել եվրոպական, արևմտյան շուկաներ, սրան գումարած նաև ի հայտ են գալիս բազմաթիվ սուբյեկտիվ գործոններ, որոնք ևս ազդում են տեղական արտադրության զարգացման վրա։
– Օտարերկրյա ներդրումների նվազման մասին ասացիք նաև, ո՞րն է պատճառը, որ Հայաստանը գրավիչ չէ այդ առումով։
– Օտարերկրյա ներդրումներն այս տարի, այո՛, նվազման միտում ունեն, պայմանավորված են հիմնականում արտաքին անվտանգային գործոններով ու Հայաստանում փող դնելու տեղ չլինելով: Հայաստանում չկա արժեթղթերի շուկա, որ բաժնետոմսեր գնեն, իսկ ներդրում կատարելու համար լուրջ խնդիրներ կան կազմակերպական, տեխնիկական, անվտանգային առումներով։
2020 թվականի Արցախյան պատերազմից հետո, ցավոք սրտի, բազմաթիվ արևմտյան խոշոր ընկերություններ դուրս եկան Հայաստանի շուկայից, ինչը ևս բացասական ազդակ էր ներդրողներին։ Երբ Կառավարությունը խոսում է տնտեսական դիվերսիֆիկացման մասին, նախ պետք է փորձի եղածը պահպանել ու նաև միանա արևմտյան երկրներին, որոնց հետ նոր ներդրումային ծրագրեր, նախագծեր բերի ու իրականացնի Հայաստանում, հակառակ դեպքում ստացվում է, որ արևմտյան ընկերությունները դուրս են գալիս Հայաստանի շուկայից, դրանց փոխարեն գալիս են ռուսականները, ու ավելի մեծ կախվածություն ենք ձեռք բերում Ռուսաստանի տնտեսությունից։
– Ի՞նչ քայլեր պետք է ձեռնարկվեն, որ իրավիճակը մի փոքր շտկվի, ու եթե չձեռնարկվեն, ամեն ինչ մնա նույնը, ի՞նչ խնդիրների առաջ է կանգնելու պետությունը։
– Վերջին տարիների երկնիշ տնտեսական աճը կամ բարձր տնտեսական աճն այս կառավարությանը ուղղակի էյֆորիայի մեջ է գցել, ու նրանք պատրաստ չեն լսել քննադատություններ, ոլորտների զարգացման կամ դրանց թերակատարումների ուղղությամբ առաջարկություններ: Նրանք կարծում են, թե այս ցուցանիշներն իրենց լավ աշխատանքի արդյունք են, բայց սրանք պայմանավորված են արտաքին գործոններով, որոնց մասին արդեն ասացի։ Նրանց աշխատանքը բավարար մակարդակի վրա չէ, արդյունավետ չէ, որը թույլ կտար երկարաժամկետ, որակյալ տնտեսական աճ ապահովել։
Եթե արտաքին գործոնը դուրս գա, մենք բավականին լուրջ խնդիր ենք ունենալու, ինչպես եղավ 2008-2009 թվականներին։ Նման հեռանկար է սպասվում, բայց թե դա ե՞րբ կլինի՝ ժամանակի հարց է, բայց դա լինելու է, որովհետև մեր տնտեսության մեջ մենք արտաքին գործոնների փոխարեն այլընտրանքային որևէ բան չենք ներդրել, որը կփոխարինի դրանց։
Քրիստինե Աղաբեկյան
MediaLab.am
