«Մեդիալաբի» հարցերին պատասխանում է արդարադատության նախկին նախարար, ԱԺ նախկին փոխնախագահ Արփինե Հովհաննիսյանը։
– Տիկի՛ն Հովհաննիսյան, հանրային քննարկման է դրվել «Ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման մասին» օրենքի նախագիծը: Նախնական տեսքով նախագիծը դուք քննադատության էիք ենթարկել: Ի՞նչ կարծիք ունեք այս նախագծի մասին։
– Ինչպես հիշում եք, նախագծի նախնական տարբերակը մշակվել, միջազգային փորձաքննության էր ուղարկվել հույժ գաղտնիության պայմաններում, և նախագծի առաջին տարբերակը հենց ես հանրայնացրի: Հուլիսին մենք նույնիսկ հանդես եկանք հայտարարությամբ, որ նման նախագծերը նման ձևաչափով չեն քննարկում, ինչին միացան այլ հասարակական կազմակերպություններ: Մեր մտահոգությունները ներկայացվել են նաև միջազգային կազմակերպություններին: Թեև նախագծում կատարվել են որոշակի փոփոխություններ, այն շարունակում է մնալ խիստ խնդրահարույց:
– Կխնդրեի նշել դրույթներ, որոնք ռիսկեր են պարունակում ըստ ձեզ:
– Դիտարկումները բավական շատ են, սակայն կան որոշակի դրույթներ, որոնք առավել վտանգավոր են այն կտրվածքով, որ կա՛մ օտարածին են մեր իրավական համակարգի համար, կա՛մ, օրինակ՝ հայեցողական են և չունեն բավարար իրավական երաշխիքներ: Այսպես օրինակ՝ նախագծի հիմքում դրված է «ավելի հավանական է, քան ոչ», կամ, ինչպես նախագծի հեղինակներն են թարգմանել՝ «հավանականությունների հավասարակշռում» կոնցեպտը (balance of probabilities):
«Ավելի հավանական է, քան ոչ» ապացուցողական շեմը ենթադրում է, որ ապացուցման բեռը կրող կողմը դատարանում «հաղթում» է, եթե 51%-ով ապացուցում է իր պնդումը: Սա նշանակում է, որ իրավասու մարմնի, այսինքն՝ դատախազության համար ապացուցման մեծ բեռ դրված չէ: Նվազագույն ջանք, և կարող է համարվել, որ գույքը ապօրինի է: Սակայն եթե նման կոնցեպտը սովորական երևույթ է որոշ իրավական համակարգերի համար, ապա Հայաստանի պարագայում իրավիճակն այլ է: Հայաստանի Հանրապետությունում «ավելի հավանական է, քան ոչ» սկզբունքն այսօր չի գործում: Նման կարգավորումները չեն համապատասխանում մեր օրենսդրական կարգավորումներին և Վճռաբեկ դատարանի նախադեպային պրակտիկային: Ընդհանրապես հավանականությունների հավասարակշռումը բնորոշ է ընդհանուր համակարգի երկրներին, որոնք մեզանից էականորեն տարբերվող այլ իրավական մշակույթ, սահմանադրություն և օրենսդրություն ունեցող երկրներ են:
Նման երկրներում դատարաններն օժտված են շատ լայն հայեցողության շրջանակներով, ինչը բնորոշ չէ Հայաստանին: Նման երկրներում ցանկացած դատարանի որոշում (այդ թվում՝ ոչ բարձրագույն ատյանի) կարող է դառնալ նախադեպային, ինչը ևս բնորոշ չէ Հայաստանին: Այսինքն՝ մի կողմից դատարաններն ունեն լայն հայեցողություն, մյուս կողմից, նրանք բավականաչափ կաշկանդված են այլ դատարանների (այդ թվում՝ ոչ բարձրագույն ատյանի) կայացրած դատական ակտերով, Հայաստանի Հանրապետությունում նման «կաշկանդվածություն» չկա: Դատարանները պարտավոր են հետևել միայն ՀՀ Վճռաբեկ դատարանի նախադեպերին և ՄԻԵԴ-ի դատական ակտերին: Արդյունքում՝ երբ մենք դատարաններին մի կողմից տալիս ենք խիստ հայեցողական «ավելի հավանական է, քան ոչ» ապացուցողական շեմի կիրառման հնարավորությունը, իսկ մյուս կողմից՝ նրանց չենք կաշկանդում այլ դատարանների (այդ թվում՝ ոչ բարձրագույն ատյանի) արտահայտած դիրքորոշումներին հետևելու պարտականությամբ, ստեղծվում է ոչ միասնական (հայեցողական) դատական պրակտիկայի ձևավորման իրական վտանգ:
Տեսականորեն կարելի է հաշվի չառնել միջազգային փորձը և Հայաստանի Հանրապետությունում ևս ներդնել («ավելի հավանական է, քան ոչ») սկզբունքը (այդ թվում՝ առանց մեղադրական դատավճռի հանցավոր ճանապարհով ստացված գույքի բռնագանձման վարույթում): Բայց այդ դեպքում ծագելու են բավականին լուրջ խնդիրներ: Դատարանները «ավելի հավանական է, քան ոչ» սկզբունքը կիրառելու են հայեցողաբար: Խնդիրն առավել քան սուր է հատկապես այն պայմաններում, երբ պարբերաբար շեշտվում է, որ դատական համակարգի նկատմամբ «վստահություն չկա», դատավորները կոռումպացված են, դատական համակարգը պետք է «մաքրել» և այլն: Արդյոք նման դատական համակարգին պե՞տք է «տալ» «ավելի հավանական է, քան ոչ» սկզբունքի կիրառման գործիքը:
Բավական մեծ հայեցողություն է սահմանված նաև ուսումնասիրվող ժամանակաշրջանի համար: Այսպես, սահմանվում է, որ իրավասու մարմինը որոշում է ուսումնասիրվող ժամանակահատվածը, որը չի կարող լինել ավելի երկար, քան ուսումնասիրությունը սկսելու մասին որոշման կայացմանը նախորդող տասը տարին: Այնուհետ նախագիծը ավելացնում է, որ բացառիկ դեպքերում, այն է՝ եթե ուսումնասիրության նյութերով առկա են կամ ի հայտ են գալիս տասը տարուց ավելի վաղ ձեռք բերված ապօրինի ծագում ունեցող գույքի վերաբերյալ կասկածներ, իրավասու մարմինը կայացնում է պատճառաբանված որոշում՝ սահմանելով ուսումնասիրվող ժամանակահատված, որը ներառում է տվյալ գույքի ձեռքբերումը, եթե հիմնավորում է, որ այդ ժամանակահատվածում ձեռք բերված գույքին առնչվող ապացույցներն առկա են և հասանելի, բայց ոչ ավելի վաղ, քան 1991 սեպտեմբերի մեկը:
Այսինքն՝ բացառությամբ բացառիկ դեպքերի, ուսումնասիրությունից դուրս է մնում մի ամբողջ կարևոր ժամանակաշրջան: Օրինակ՝ գաղտնիք չէ, որ մի շարք աղմկահարույց սեփականաշնորհումներ կամ այլ չարաշահումներ տեղի են ունեցել 90-ականներին: Մինչդեռ պարզվում է, որ նախագծի հեղինակները փորձում են խնամքով շրջանցել այդ ժամանակահատվածը:
Երբեմն էլ պարզ չէ, թե արդյոք առաջարկվող կարգավորումները պայքարում են ապօրինի եկամուտների՞ դեմ, թե՞ էլ ավելի են նպաստում դրանք թաքցնելուն:
Նախագծում իմաստով օրինական եկամուտ են համարվում նաև խաղատներում կամ շահումներով խաղերում ստացված եկամուտները (շահումները): Նշված կարգավորումը լայն հնարավորություններ է տալիս թաքցնելու գույքն անօրինական ձեռք բերելու փաստը:
Մասնավորապես, անձը կարող է իր օրինական եկամուտ համարվող աշխատավարձը խաղատան ղեկավարության հետ նախապես համաձայնեցված եղանակով բազմապատկել, այնուհետև ձեռք բերել գույք, վաճառել այդ գույքը ավելի բարձր գնով և վաճառքից ստացված գումարները նախապես համաձայնեցված չափերով բաժանել միմյանց միջև: Մանավանդ որ, ինչպես միջազգային փորձն է ցույց տալիս, նշված մոդելը բավական տարածում ունի, օրինակ՝ Ֆիլիպիններում, Մակաոյում, որտեղ խաղատնային բիզնեսը և դրա միջոցով անօրինական եկամուտների «մաքրումը» բավականին տարածված երևույթ է:
– Ընդհանրապես ապօրինի գույքի բռնագանձման մեխանիզմը որքանո՞վ կարող է գործել Հայաստանում: Հստակ հնարավո՞ր է տարանջատել, ապացուցել` ո՞րն է ապօրինի գույք, որը` ոչ: Առանց դատարանի վճռի այդ գույքերի վերադարձի մասին ո՞րն է ձեր կարծիքը:
– Բազմիցս ընդգծել եմ ու չեմ խորշի ևս մեկ անգամ ընդգծել, որ լիովին կողմ եմ, որ ապօրինի ծագում ունեցող ակտիվները պարտադիր կերպով վերադարձվեն: Դրա գործիքակազմերից է նաև առանց մեղադրական դատավճռի գույքի բռնագանձումը, ու բավարար երաշխիքների պարագայում այս ինստիտուտը ևս կարող է լինել լավ գործիք: Սակայն ներկայացված նախագիծը չի պարունակում երաշխիքներ, հաշվի չի առնվում մեր իրավական համակարգի առանձնահատկությունները: Եթե նույնիսկ մտադրություններն ամենաբարին են, ամեն պարագայում նշված ինստիտուտը ներդնելիս առաջնային պետք է նայել ոչ թե դուրս, այլ դեպի ներս՝ սեփական երկրիդ կարգավորումները: Այս ինստիտուտի ներդրումը յուրաքանչյուր երկրում ընթացել է այնքան առանձնահատկություններով, որ դրանց անտեսումը կարող է լինել կործանարար: Չի կարելի Իտալիայում մաֆիայի դեմ պայքարի կամ անգլիական փողերի լվացման դեմ գործիքակազմը նույնացնել հայկական իրականությունում կիրառվող գործիքակազմի հետ:
Բացի դրանից, նախագծի վերաբերյալ հրապարակումներն այնպիսի տպավորություն են ստեղծում, որ միանգամից ապօրինի ակտիվները հետ են բերելու հանրությանը «հայտնի թալանչիներից»: Մինչդեռ նախագծի գործիքակազմը, գումարի սահմանաչափը և այլ գործոններ կարող են պարարտ հող ստեղծել ոչ թե թալանչիներից ակտիվները վերադարձնելու համար, այլ ուղղակի այն քաղաքացիներից գույք վերցնելու համար, որոնք ինչ-որ ժամանակ որևէ կերպ փոխկապակցված են եղել կասկածելի եկամուտներով անձանց հետ:
– Միջազգային պրակտիկան ի՞նչ է հուշում` նման գործընթացները հաջողություն ունենո՞ւմ են:
– Նման գործընթացները երկարատև, մեծ ջանքեր պահանջող գործընթացներ են: Օրինակ՝ Ֆիլիպիններում մոտ երեք տասնամյակ է անհրաժեշտ եղել գողացված ակտիվները վերադարձնելու համար: Մի շատ հետաքրքիր վերլուծություն կա, որ Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության անդամ երկրներում 2010-2012 թվականների ընթացքում սառեցվել են մոտ 1,4 միլիարդ դոլարի՝ կոռուպցիայի հետ կապված ակտիվներ, սակայն վերադարձվել՝ 147 միլիոնը: Սա վկայություն է, որ նման գործընթացը բարդ է բոլոր պետությունների համար, ու եթե չլինեն պատշաճ մեխանիզմներ և երաշխիքներ, գործընթացը դատապարտված է անհաջողության:
– Ըստ ձեզ` ինչպե՞ս պետք է լուծվեն ապօրինի գույքի վերադարձի հետ կապված հարցերը: Ի՞նչ տարբերակներ կան, որոնք այսօրվա իշխանությունները հաշվի չեն առնում:
– Ամենակարևորը, որ հաշվի չեն առնում նոր իշխանությունները, համակարգային և ինստիտուցիոնալ լուծումներն են: Չի կարելի հաջողել մի երկրում, որտեղ արդեն մեկուկես տարի չի ձևավորվում կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովը, երբ մինչև հիմա պարզ չէ, թե ինչպիսին է կոռուպցիայի դեմ ինստիտուցիոնալ պայքարի վերաբերյալ Կառավարության տեսլականը: Կիսատ-պռատ լուծումներով, ըստ իրավիճակի ընդունվող օրենքներով հնարավոր չէ հաջողել: Հիմա ակնհայտ է դարձել, որ միլիոնի և միլիարդի տարբերակման խնդիր կա, և, բացի դրանից, թեև հրապարակային հայտարարություններ անելը հեշտ է, սակայն ապացուցելն է բարդ: Ուստի վարչապետին այլ բան չի մնում, քան միայն պատերին ծեփելն ու ասֆալտին փռելը: Սակայն թույլ իրավական գործիքակազմը և ոչ թափանցիկությունը, ցավոք, կարող են ապագայում ՄԻԵԴ-ում Հայաստանը «ասֆալտին փռելու» առիթ դառնալ: Իրականում ես չէի ցանկանա, որ պետությունից գումարներ գողացած պաշտոնյան հաղթեր ՄԻԵԴ-ում այն պատճառով, որ Փաշինյանի վարչակազմը այդ գումարները վերադարձրել էր ապիկար եղանակով:
– Ինչպե՞ս եք գնահատում այն, որ այս օրենսդրական նախաձեռնության թիրախում հիմնականում նախկին պաշտոնյաներն են:
– Նոր Կառավարության իշխանության գալու կարևոր գրավականներից և երաշխավորներից մեկը եղել է «նախկին թալանչի» ռեժիմի թալանածը վերադարձնելու պարադիգմը, ու, բնականաբար, շատ տրամաբանական է, որ նման նախագծի առաջնային թիրախ հենց նախկին պաշտոնյաներն են: Նիկոլ Փաշինյանը և իր վարչակազմն այնքան են խոսել նախորդ ռեժիմի անասելի հարստությունների մասին, որ հիմա նվազագույնը պետք է հանրությանը ցույց տան, որ բոլոր հնարավոր ու անհնար միջոցներով լծված են իրենց խոստումների իրագործմանը: Եթե արդյունք չկա, գոնե շատ խոսելով մի բանի հասնեն:
Ռոզա Հովհաննիսյան
MediaLab.am
