Ադրբեջանի զինված ուժերի եւ Հայաստանի կողմից աջակցվող Լեռնային Ղարաբաղի Պաշտպանության բանակի միջեւ լարվածության կտրուկ աճն ու բռնությունների վերջին ալիքը լուրջ մտահոգությունների տեղիք են տվել հարեւան Վրաստանում:
Թբիլիսին քաղաքական եւ տնտեսական սերտ կապեր ունի թե՛ Երեւանի, թե՛ Բաքվի հետ: Բացի այդ, երկրում էթնիկ ադրբեջանական եւ հայկական մեծաքանակ համայնքներ կան: Այս հանգամանքը Վրաստանին խիստ խոցելի է դարձնում վերջերս տեղի ունեցած բռնությունների նկատմամբ, որոնք ամենատարերայինն էին 1994թ. հաստատված զինադադարից ի վեր, որից հետո Ադրբեջանի կազմում գտնվող շուրջ 150 000 բնակչությամբ Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզի տեղական հայկական իշխանությունն այն անկախ պետություն հռչակեց:
Ռազմական գործողությունների վերջին, թերեւս ամենաաղետաբեր ալիքը հանդարտվեց ապրիլի հինգին կնքված փխրուն հրադադարով, որից հետո պարզվեց, որ երկու կողմում զոհերի թիվը հասել է 191-ի, իսկ վիրավորների թիվը՝ մի քանի տասնյակի:
Տեղի ունեցածը ստիպեց նաեւ քաղաքական օղակներին եւ վերլուծաբաններին հանգել այն եզրակացության, որ Վրաստանն այսուհետ պետք է ավելի պատրաստված լինի իրավիճակի հետագա սրացումներին եւ հնարավոր ներքին հետեւանքներին:
Վրաստանի զինված ուժերի ղեկավարի այն առաջարկը, թե Թբիլիսին կարող է հանդես գալ որպես միջնորդ՝ լարվածության հետագա աճից խուսափելու համար, համընդհանուր հավանության էր արժանացել:
«Մենք ուշադրությամբ հետեւում ենք իրադարձությունների զարգացմանը եւ շատ սերտ կապեր ունենք մեր գործընկերների հետ թե՛ Ադրբեջանում, թե՛ Հայաստանում», – հայտարարել էր Վրաստանի զինված ուժերի գլխավոր շտաբի պետ Վախթանգ Կապանաձեն:
«Հույս ունեմ՝ կողմերը կմոտենան հակամարտության խաղաղ լուծմանը: Մենք, հավանաբար, պետք է ստանձնենք միջնորդի դերը, քանի որ մենք այն երկրների թվում ենք, որոնք լավ հարաբերություններ ունեն երկու հարեւան երկրների հետ», – եզրակացրել էր Կապանաձեն:
Ընդդիմադիր «Միացյալ ազգային շարժման» առաջնորդ Դավիդ Բաքրաձեն կիսում է Կապանաձեի կարծիքը՝ հավելելով. «Վրաստանը յուրահատուկ դիրք ունի մեզ ամենամոտ գտնվող երկու պետությունների միջեւ լրացուցիչ միջնորդի դերը ստանձնելու տեսանկյունից»:
Ղարաբաղյան խաղաղ կարգավորման գործընթացում տարիներ շարունակ միջնորդի դեր է կատարել ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը՝ երեք համանախագահ երկրների՝ Ռուսաստանի, ԱՄՆ-ի եւ Ֆրանսիայաի ներկայացուցիչների գլխավորությամբ, սակայն տարիներ տեւած բանակցային գործընթացում նշանակալի առաջընթաց այդպես էլ չի գրանցվել:
Այնուամենայնիվ, փորձագետների մի մասը թերահավատորեն է մոտենում Վրաստանի՝ միջնորդի դերը ստանձնելու հավանականությանը, քանի որ վերջինս դեռեւս չլուծված տարածքային հակամարտություններ ունի Աբխազիայում եւ Հարավային Օսիայում:
Վրաստանն աներկբայորեն պաշտպանում է տարածքային ամբողջականության սկզբունքը, որը հակասում է Լեռնային Ղարաբաղի եւ Հայաստանի դիրքորոշմանը: Հետեւաբար, Վրաստանի դիրքորոշումը չի կարող լիարժեք չեզոք կամ հավասարակշռված լինել:
«1990-ականներին Վրաստանը հաջող կերպով իրականացնում էր այսպես կոչված ակտիվ չեզոքության քաղաքականությունը, որը հարմար էր մեր երկու հարեւան երկրներին: Թբիլիսին հակամարտող կողմերի ներկայացուցիչների, տարբեր ոլորտների մասնագետների միջեւ հանդիպումներ է կազմակերպել», – ասում է Վրաստանի անկախ փորձագետների ակումբի նախագահ Սոսո Ցիսկարիշվիլին:
Այնուհետեւ՝ 2003 թվականի Վարդերի հեղափոխությունից հետո տեղի ունեցած քաղաքական փոփոխությունների ֆոնին, այս խաղաղարար գործառույթը վերացավ:
Ռազմավարական հետազոտությունների ինստիտուտի փոխնախագահ Իրակլի Փորչխիձեի խոսքով՝ կարեւորը հետագա ցանկացած միջնորդության ձեւաչափն է:
«Ինչ վերաբերում է Վրաստանի տարածքը բանակցությունների եւ միջնորդության համար օգտագործելուն, ապա անհրաժեշտ է հստակ կերպով ճշգրտել ձեւաչափը: Քանի որ, եթե Ռուսաստանը գլխավորի միջնորդական նախաձեռնությունը, ապա դա կհակասի Վրաստանի շահերին, այն է՝ պահպանել հավասարակշռությունը երկու կողմերի միջեւ», – ասում է Փորչխիձեն:
Ռուսաստանը Հայաստանի ռազմավարական գործընկերն է, սակայն այն զենք է վաճառում թե՛ Հայաստանին, թե՛ Ադրբեջանին, որպեսզի պահպանի տարածաշրջանում այն, ինչ Մոսկվան անվանում է հավասարակշռություն: (Տես հոդվածի անգլերեն տարբերակը՝ այստեղ):
Ապրիլի 13-ին հարյուրավոր երեւանցիներ դուրս եկան փողոց՝ բողոքելով Ռուսաստանի կողմից Ադրբեջանին սպառազինության վաճառքի դեմ, ինչը, ցուցարարների կարծիքով, Լեռնային Ղարաբաղի շուրջ տեղի ունեցած վերջին լայնամասշտաբ ռազմական գործողություններում նույնպես իր դերն ուներ:
Փորչխիձեի կարծիքով՝ Ղարաբաղի շուրջ տեղի ունեցած իրադարձություններն անմիջական քաղաքական, տնտեսական եւ ռազմական ռիսկեր են պարունակում Վրաստանի համար:
«Թուրքիան եւ Ադրբեջանը, ինչպես Ռուսաստանն ու Հայաստանը, սերտ ռազմաքաղաքական համագործակցություն են իրականացնում, եւ այս իմաստով Վրաստանի օդային տարածքը կամ անգամ ցամաքային միջանցքն օգտագործելը կարող է խնդիր դառնալ: Այս դեպքում է, որ պետք է ի սկզբանե լինի հստակ դիրքորոշում, որը Վրաստանի կառավարությունը պետք է խստորեն պահպանի: Չգիտեմ, թե որքանով է Վրաստանի կառավարությունը պատրաստ դիմակայել այս մարտահրավերներին: Այս առումով, դեռ որոշ հարցեր կան», – ասում է նա:
Հայաստանի եւ Ադրբեջանի միջեւ լարվածության այս կտրուկ աճը Վրաստանին դժվարին կացության մեջ է դրել: Թուրքիան, որը բացահայտ կերպով սատարում է Ադրբեջանին, Վրաստանի հիմնական առեւտրային գործընկերներից մեկն է: Ռուսաստանը Հայաստանի ռազմավարական գործընկերն է, որը 2008-ի ռուս-վրացական պատերազմից ի վեր ռազմակայաններ է հիմնել Վրաստանից անջատված Աբխազիայում եւ Հարավային Օսիայում:
Եթե կողմերի միջեւ լարվածությունը շարունակվի, Վրաստանին դժվար կլինի պահպանել հավասարակշռությունը:
Ըստ պետական վիճակագրական վարչության՝ Ադրբեջանը խոշորագույն արտասահմանյան ներդրողն է եղել Վրաստանում 2015 թվականին: Բացի այդ, 2016թ. հունվար-փետրվար ամիսներին Վրաստան ներկրված ապրանքների ընդհանուր ծավալի 8% կազմել են ադրբեջանական ապրանքները:
Ադրբեջանի նավթի եւ գազի արտահանման հիմնական խողովակաշարերն անցնում են Վրաստանի տարածքով՝Բաքու-Թբիլիսի-Ջեյհան, Բաքու-Սուփսա նավթամուղերով եւ Բաքու-Թբիլիսի-Էրզրում գազամուղերով: Կողմերը նաեւ համատեղ ծրագիր են իրականացնում Բաքու-Թբիլիսի-Կարս երկաթուղու բացման ուղղությամբ, որը կմիացնի Ադրբեջանը, Վրաստանը եւ Թուրքիան:
Քանի որ Հայաստանի սահմանները Թուրքիայի եւ Ադրբեջանի հետ փակ են, երկիր մտնող տրանսպորտի զգալի մասն անցնում է Վրաստանի տարածքով: Այս տարվա հունվար-փետրվար ամիսներին Հայաստան ներմուծված ապրանքների 6%-ը եկել է Վրաստանից:
Փորչխիձեի կարծիքով՝ Վրաստանի կառավարության արձագանքը ղարաբաղյան վերջին իրադարձություններին խիստ «պասիվ» էր: Փորձագետը նշում է, որ անհրաժեշտ է գործողությունների ծրագիր մշակել իրադրության վատթարացման դեպքում՝ հավելելով, որ Թբիլիսին պետք է ակտիվ աշխատանք տանի իր երկրի ադրբեջանական եւ հայկական համայնքների հետ՝ ներքին լարվածությունը կանխելու համար:
ՄԻՋՀԱՄԱՅՆՔԱՅԻՆ ԼԱՐՎԱԾՈՒԹՅԱՆ ՎՏԱՆԳՆԵՐԸ
Էթնիկ ադրբեջանցիներն ու հայերը Վրաստանում խոշորագույն ազգային փոքրամասնությունների թվին են պատկանում, իսկ 2002 թվականի մարդահամարի տվյալներով՝ նրանք կազմում են Վրաստանի ընդհանուր բնակչության 12 տոկոսը: 2014-ին անցկացված մարդահամարի վերջնական տվյալները դեռեւս չեն հրապարակվել:
Շուրջ 300.000 էթնիկ ադրբեջանցիների եւ 250.000 էթնիկ հայերի մեծ մասն բնակվում է փոքր քաղաքներում ու գյուղերում. նրանք հաճախ Թբիլիսիից մշակութային մեկուսացման մեջ են ապրում եւ վրացերենին վատ են տիրապետում:
Ադրբեջանցիները հիմնականում ապրում են Վրաստանի հարավային Քվեմո Քարթլի շրջանում՝ Ադրբեջանի հետ սահմանին: Հայերն էլ բնակվում են երկրի հարավ-արեւմուտքում՝ Սամցխե-Ջավախեթիի շրջանում, որը սահմանակցում է Հայաստանին:
Վրաստանի շրջանային հեռարձակողների միության գործադիր տնօրեն Նաթիա Կուպրաշվիլին նախազգուշացնում է Քվեմո Քարթլիում եւ Սամցխե-Ջավախեթիում հնարավոր խնդիրների մասին՝ հիմնվելով այդ տարածաշրջաններում հեռուստադիտողներից ստացված կարծիքների վրա:
«Իրավիճակը լարված է», – փոխանցել է նա IWPR-ին:
Կուպրաշվիլիի խոսքով՝ Վրաստանի հանրային հեռուստաընկերությունները պատշաճ կերպով չեն լուսաբանել հակամարտության վերջին զարգացումները՝ այդպիսով մեծացնելով պայթյունավտանգ իրավիճակի զարգացումը տեղական հայկական եւ ադրբեջանական համայնքներում:
«Վրաստանի խոշոր պետական հեռուստաընկերությունները… սեփական թղթակիցներն ունեն Եվրոպայում, Ռուսաստանում, ԱՄՆ-ում, բայց չունեն Հայաստանում ու Ադրբեջանում, որոնք ավտոմեքենայով մի քանի ժամվա հեռավորության վրա են», – ասում է Կուպրաշվիլին:
Սա հատկապես ակնհայտ էր լայնածավալ ռազմական գործողությունների ընթացքում, երբ տեղական լրատվամիջոցները լուսաբանում էին իրադարձությունները՝ օտարերկյա աղբյուրներին մեջբերելով:
«Իրադարձությունների մասին հավասարակշռված տեղեկատվություն չստանալով՝ [էթնիկ հայերն ու ադրբեջանցիները] ստիպված էին հույսը դնել հայկական, ադրբեջանական եւ ռուսական ալիքների վրա», – հավելում է Կուպրաշվիլին:
Հայկական եւ ադրբեջանական լրատվամիջոցները կողմնակալ տեղեկատվություն էին տրամադրում եւ, ըստ Կուպրաշվիլիի, «այնպես էին լուսաբանում իրադարձությունները, որ հայ եւ ադրբեջանցի մեր քաղաքացիների միջեւ լարվածությունն աճում էր»:
Ցիսկարիշվիլին համակարծիք է նրան՝ հավելելով. «Կուզենայի լսել, որ մոտ օրերս Վրաստանի ազգային անվտանգության խորհուրդը պատրաստվում է հանդիպել՝ այս հարցը քննարկելու համար»:
«Հարաբերությունները պահպանելու համար մենք պետք է քննարկենք առկա խնդիրները եւ իրադրությունը, ոչ թե դեղին մամուլի հրապարակումները, ինչպես այժմ», – ընդգծում է նա:
Փորչխիձեն նույնպես այն կարծիքին է, որ կառավարությունը պետք է ավելի մեծ ջանք գործադրի Վրաստանում հայկական եւ ադրբեջանական համայնքների հետ աշխատելու տեսանկյունից՝ երկրի ներսում հետագա լարվածությունը կանխելու համար:
«Կան ուժեր, իսկ եթե անկեղծ լինենք՝ դա Ռուսաստանն է, որոնք շահագրգրռված են Վրաստանի ներքին ապակայունացման եւ մասնատվածության պահպանման մեջ: Անհրաժեշտ է «ձեռքը զարկերակին պահել» այն վայրերում, որտեղ տեղական էթնիկ փոքրամասնություններ են ապրում, քանի որ վատ մտադրություններ ունեցողները, միանշանակ, կփորձեն շահարկել իրադրությունը ներքին ապակայունացման համար», -եզրակացնում է նա:
Գեորգի Կուպատաձե
IWPR, Համաշխարհային ձայներ #811
Հոդվածն արտատպվում է Պատերազմի և խաղաղության լուսաբանման ինստիտուտի «Համաշխարհային ձայներ»#811 պարբերականից (19-ը ապրիլի, 2016թ., Վրաստան): Նյութի անգլերեն տարբերակը՝ այստեղ:
