Բանակում գրանցվող մահվան դեպքերն ամբողջական վերլուծության կարիք ունեն, որովհետև դրանց պատճառները մեկը կամ երկուսը չեն: «Մեդիալաբի» հետ զրույցում ասում է «Սոցիալական արդարություն» ՀԿ նախագահ, քրեական արդարադատության հոգեբան Արշակ Գասպարյանը՝ անդրադառնալով բանակում 2018 թվականին արձանագրված մահվան դեպքերի վիճակագրությանը:
«Մահվան դեպքերի պատճառները կարող են տարբեր լինել, քանի որ բանակ է գնում նաև այն երիտասարդը, որը օրեր առաջ ոտքով խփում էր պաշտպանության նախարարության պետհամարանիշով մեքենային: Սա հասարակությունում մեր բարձիթողի վիճակն է, կրթվել է պետք, նորմալ երկրներում դժվար է նման բան պատկերացնել»,- «Մեդիալաբին» ասում է Արշակ Գասպարյանը:
Նրա խոսքով՝ բանակում մահվան դեպքերի վերաբերյալ պաշտոնական վիճակագրությունը փաստում է, որ բանակում դեռ անելիք ունենք: 2018 թվականին ծառայության հետ կապված 38 դեպքերից 12-ը՝ մոտ 32 տոկոսը, կապված են սպանության ու ինքնասպանության հետ: Ինքնասպանության դեպքերը ևս պետք է ամբողջական վերլուծության ենթարկվեն:
Գլխավոր դատախազության հրապարակած վիճակագրության համաձայն՝ ՀՀ զինված ուժերում և Արցախի պաշտպանության բանակում 2018 թ. ընթացքում արձանագրվել է 63 զինծառայողի մահվան դեպք, որոնցից 27-ը՝ ժամկետային զինծառայող, 23-ը՝ պայմանագրային, 2-ը՝ ենթասպա և 11 սպա:
63 զինծառայողներից 38-ի մահվան դեպքերը կապված են եղել զինվորական ծառայություն անցնելու հետ, 25 զինծառայողինը՝ տեղի է ունեցել զինվորական ծառայության հետ չկապված հանգամանքներում:
Զինվորական ծառայություն անցնելու հետ կապված մահվան դեպքերի պատճառները հետևյալն են՝ 7-ը՝ հակառակորդի կողմից կատարված սպանության, 11-ը՝ ինքնասպանության կամ ինքնասպանության հասցնելու, 2-ը՝ զենքի օգտագործման կանոնների խախտման հետևանքով, 3-ը՝ հիվանդությունից, 1-ը՝ ականի պայթյունից, 1-ը՝ սպանության հետևանքով, 3-ը՝ դժբախտ պատահարից, 6-ը՝ ծառայության հետ կապված ավտովթարներից,
2-ը՝ մարտական ծառայություն կրելու կանոնների խախտման հետևանքով, 2-ը՝ թռիչքների կամ դրանց նախապատրաստման կանոնների խախտման հետևանքով:
Ըստ վիճակագրության՝ բանակում մահվան դեպքերը նվազել են. 2017 թ. ընթացքում ՀՀ զինված ուժերում և Արցախի պաշտպանության բանակում արձանագրվել էր 76 զինծառայողի մահվան դեպք, որոնցից 56-ն էին զինվորական ծառայություն անցնելու հետ կապված:
Արշակ Գասպարյանն անդրադառնում է այն պատճառներին, որոնց հետևանքով կարող են բանակում մահվան դեպքեր գրանցվել: Հետևյալ իրավիճակն է՝ մի մասով մենք հասարակությունից բարքեր ենք տանում բանակ, մյուս մասով էլ բանակում ինչ-որ գործոններ արդեն կան:
«Մենք հասարակությունից բանակ ենք տանում նաև այն տղաներին, ովքեր չունեն ամբողջական ընտանիքներ, այդ ընտանիքներում կամ կանայք, կամ տղամարդիկ արտագնա աշխատանքի են մեկնած լինում: Ամբողջական ընտանիքի բացակակայությունը ևս գործոն է, որը կարող է ազդել անձի զարգացման վրա: Ի վերջո, վարքի ձևերը պայմանավորված են մեր անձնային զարգացմամբ: Եվ այս իմաստով, կարծում եմ՝ մի մասով դերակատարում ունի հասարակությունը այն իմաստով, թե ում ենք ուղարկում բանակ»,- ասում է նա:
Բանակի ղեկավարությունը, մասնագետի խոսքով, պետք է լուրջ հետևություններ անի ստեղծված իրավիճակից: Իհարկե, բանակը փակ համակարգ է, բայց, նրա խոսքով, բանակում պետք է լիներ կրիմինոլոգների և հոգեբանների մի խումբ, որը կաշխատեր պատերից ներս իրավիճակների վերլուծությամբ:
«Ես դատախազության և ՊՆ-ի կայքերում չեմ տեսել, թե բանակում ինքնասպանության հակումները կամ սպանությունները որ դեպքերում և որտեղ են արձանագրվել: Օրինակ՝ դրանք արձանագրվել են մարտակա՞ն դիրքերում, թե՞ զորամասում: Այդ դեպքերը գրանցվում են զորանոցո՞ւմ, բոլորի աչքի առաջ, թե՞ ճաշարանում հատուկ թաքնված մի սենյակում, որտեղ իրեն որևէ մեկը չի տեսնի: Եվ, ի վերջո, որքան էլ արժանին մատուցենք մեր սպաներին, բայց սպան այլ կերպ է տեսնում և այլ նպատակ է տեսնում զինվորի մեջ, որը շատ բնական է: Նա տեսնում է կռվողի, որոշակի իմաստով՝ ագրեսիվ մեկին, որը պետք է այդ ագրեսիվությամբ պաշտպանի սեփական հողն ու երկիրը: Բայց կարծում եմ՝ մենք դեռևս չունենք հոգեբանների և հատկապես վարքային ուղղությամբ աշխատող հոգեբանների և կրիմինոլոգների այն խումբը, որը կկարողանար բանակի ղեկավարությանը տեղյակ պահել այն գործոնների մասին, որոնք ծնում կամ կարող են ծնել քրեական վարքագիծ: Ավելի շուտ, վարքագիծը վերջում է երևում, որ քրեական դարձավ, բայց մենք նախ պետք է տեսնենք նորմայից բարձր կոնֆլիկտայնությունը, ագրեսիվությունը և այդպես շարունակ: Այսինքն՝ սրանք հետազոտություններ են, որ որքան էլ բանակդ լինի պրոֆեսիոնալ, որքան էլ զենք ու զրահը լինի շատ լավը, ի վերջո, դրանցով պետք է կրակեն այդ մարդիկ»,- նշում է Արշակ Գասպարյանը:
Նրա խոսքով՝ մարդիկ չեն սիրում քայլել կամ շարժվել դրված կանոնների համաձայն: Մարդիկ չեն սիրում, երբ այլ մարդիկ կանոններ են սահմանել ու իրենց դնում են այդ կանոնների մեջ: Սա կենցաղում էլ է այդպես, և հաճախ անձի վարքի մեջ կարող ենք տեսնել փոփոխություն, բայց ոչ հանցավոր: Բայց բանակը, ինչպես նաև քրեակատարողական և այլ փակ հաստատությունները ունեն բաղադրիչներ, որոնք ազդում են անձի ճանաչողական պրոցեսների հետաճի վրա:
«Եվ դա հարկադրանքն է, ծառայելու պարտադիր կոմպոնենտը, դա օրվա կանոնակարգվածությունն է, որին պետք է սովորի մեր զինվորը, որը երեկ ուղղակի դրսում խաղացող տղա էր և այսօր հանկարծ հայտնվեց բանակում: Եվ այս երևույթներին մեր պատկան մարմինները պետք է հատուկ ուշադրություն դարձնեն: Այս նույն բաներն ասում ենք բանտերի վերաբերյալ, ուղղակի բանտերում շատ ավելի խորն է գնում անձի դեգրադացիան: Դա նաև անձնային տարածքի բացակայությունն է, դու վեր ես կենում մի զորանոցում, շփվում ես միևնույն մարդկանց հետ, և որքան էլ արձակուրդներ կան, ի վերջո, քո օրն անցնում է միևնույն մարդկանց հետ, ում դո՛ւ չես ընտրել: Դու միևնույն է, պարտադրված ես հարաբերվել այդ նույն խումբ անձանց հետ: Եթե նույնիսկ մենք նորագույն սպառազինություն ունենանք, ամեն դեպքում սա գործոնների հավաքածու է, որը կարող է և ազդում է անձի հետաճի վրա: Թե ում մոտ ինչ տեմպով կանդրադառնա՝ այլ հարց է»,- ասում է Գասպարյանը։
Փակ տարածությունները, Արշակ Գասպարյանի խոսքով, մարդուն խոչընդոտում են լավ ճանաչել աշխարհը, և դա է պատճառը, որ երիտասարդները նախ՝ պատրաստ չեն բանակ գնալուն, իսկ բանակից հետո էլ պատրաստ չեն հասարակությունում ապրելուն:
Ըստ մասնագետի՝ կարևոր է նաև հարցը, թե ինչպե՛ս է սպայական անձնակազմը պատրաստ սովորեցնելու զինվորին: Մենք զինվոր չենք դաստիարակում ու ուղարկում բանակ, մեր կյանքն այսօր սոցցանցերից մինչև ոչ ամբողջական ընտանիքներ, որևէ կերպ չի նպաստում, որ անձը որպես զինվոր կայանա ու նոր գնա բանակ: Եվ, ի տարբերություն այլ երկրների, որտեղ կա պրոֆեսիոնալ բանակ, և բանակ գնալը մարդու ցանկությամբ է, մեր սպաների վրա դրվում է կրկնակի բեռ՝ այս անձանց ծանոթացնել բանակի նիստուկացին, բանակ երևույթին առհասարակ, հետո նոր սովորեցնում են ավտոմատից կրակել: Այսինքն՝ ըստ մասնագետի, մարդուն նախ պետք է պատրաստել, հետո ուղարկել բանակ:
«Եվ կարծում եմ, որ մենք շատ անելիք ունենք ոչ միայն և ոչ այնքան արդեն բանակ զորակոչվածի հետ, որքան դեռ բանակ չզորակոչված անձանց հետ, առնվազն վերջին մեկ կամ կես տարվա ընթացքում, նախքան անձը կդառնա զորակոչիկ: Այսինքն՝ հանցավոր վարքը կանխարգելելու իմաստով մենք շատ անելիք ունենք: Էլ չեմ խոսում այն մասին, որ շատ լուրջ պետք է վերաբերվել հոգեբանների ու կրիմինոլոգների խմբերի աշխատանքին: Զորամասը չպետք է ունենա մեկ հոգեբան ու վերջ, ամբողջ հոգեբանների խումբ պետք է աշխատի դիագնոստիկ բլոկի վրա, այսինքն ՝ կարողանա հասկանալ այս ամբողջ ռիսկերի խումը, իսկ մի խումբ հոգեբաններ էլ պետք է աշխատեն հենց զորամասերում»,- ասում է նա:
Եվ հոգեբաններն ու կրիմինոլոգները բանակում պետք է սերտ աշխատեն դաստիարակչական գծով հրամանատարի տեղակալների հետ, որպեսզի կարողանան հասկանալ, օրինակ՝ արդյոք այս գիշեր արժի՞ այս վաշտի հետ Պողոսին ուղարկել մարտական դիրքեր, թե՞ոչ: Միգուցե հոգեբաններն ասեն՝ այս մի խմբի հետ թող չգնա, մյուս խմբի հետ գնա, բայց սրա մասին պետք է պրոֆեսիոնալ կարծիք հայտնեն մասնագետները:
«Բանակում հավանաբար կասեն՝ ինչի մեր սպան չգիտի՞, հազար տարվա փորձ ունի: Բայց, կրկնում եմ, մի բան է, երբ սպան է տեսնում վաղվա կռվող զինվորին, այլ բան է, երբ մասնագետը պետք է տա եզրակացություն»,- հավելում է Արշակ Գասպարյանը:
Ռոզա Հովհաննիսյան
MediaLab.am
