Ես Ղարաբաղ չեմ գնում։
Բայց Ղարաբաղը մեր տուն գալիս է։
Պարբերաբար։ Որևէ մեկը նրանցից, ով էլի պատերազմ անցավ։ «Առաջին կռվավը», «էս մին կռվավը», «ապրիլյան կռվավը»։
Նրանք գալիս են ոչ թե որ պատմեն կռվի մասին. բժշկի են գալիս, գալիս են տեսության, տան մոտով անցնելիս մտնում են, բայց միշտ խոսում են պատերազմից։ Գալիս են նաև առաջնագծում կռված բարեկամներս, որոնցից մի մասի առաջնագծում կռվելը մի քանի տարի առաջ ֆանտաստիկայի ժանրից էր։ Ու ստացվում է, որ ես Ղարաբաղ չեմ գնում, բայց ինքը պարբերաբար գալիս է։
Այսօր առավոտ շուտ ճանապարհեցինք հերթական «Ղարաբաղը»։ Տատիս քրոջ թոռնուհին էր։ Զինվորական ծառայության մեջ արդեն տասնհինգ տարի։ Ես նրան երբեք չեմ տեսել զինվորական համազգեստով։ Ինքը հերթապահությունից հետո վազելով գալիս՝ հանում էր, կարծում է՝ կնոջը չի սազում։
Իմ տատի երկու քույրերը առերեսվելիս կամ հեռախոսով խոսելիս վիճում էին, չէ, ներողություն, կռիվ էին անում, թե ում լեզուն է ավելի լավը, և ում ոճը՝ Զոլայի, թե Բալզակի։ Նրանցից մեկը հագնում էր միմիայն մետաքսե ներքնազգեստներ մինչև 89 տարեկանը։ Մյուսի զգեստապահարանի շնորհիվ ես գիտեմ հետևյալ բառերը մանկուց՝ կրեպժորժետ, կրեպդեշին, ջերսե, գաբարդին, օրգանզա, պապլին, չեսունչա, բատիստ։
Արծվիկ Պողոսյանի թոռը, որ արդեն երրորդ պատերազմն է տեսնում, պատմում էր առաջին, միջին ու վերջին պատերազմներից։ Հետևյալն էր պատմում։
«Ես չէի իջնում պադվալ, եթե գործի չէի ու տանն էի։ Պադվալում գժվում էի, իմ համար ապրելու ստիլ էի մտածել. տան բոլոր էն գործերը, որ միշտ արել եմ, անում էի։ Տագնապի ձայնից գժվում էի, դրա համար ուզում էի արհամարհել «տագնապը»։
Ես պատուհան եմ լվացել պատերազմի ժամանակ, իջացրել եմ վարագույրները, լվացել, արդուկել ու կախել․ թող ինչ ուզում էր լինի, իմ տունը զատո մաքուր ու հավաքած էր, էդ ույուտից ես ինձ գործի տեղը լավ էի զգում, որ հիշում էի՝ մեր տունը հավաքած ա ու մաքուր»։
Ես սա հաստատ գիտեմ, որ ճիշտ էր ասում, որովհետև պատերազմի օրերին եթե աշխատանքի չէր ու հեռախոսն անջատած չէ, վերցնում էր ու ասում էր, որ «տելեվիզր եմ նայում»։ Ես ասում էի՝ «դու հիվանդ ես, անջատի լույսերը, իջի պադվալ», ինքը նյարդային ծիծաղում էր․ հերոսը նա չի, է՜, որ պադվալում կենդանի կմնա, այլ երրորդ հարկում կենդանի մնացողն ա հերոս»։
Սա գրեթե ախտորոշում էր, բայց դրանով նա պայքարում էր պատերազմի ամենահիվանդացնող բանի՝ վախի դեմ։ Ընտանիքի մյուս անդամները՝ անկողնուն գամված մայրը, նկուղում էին, ինքը չէր իջնում սկզբունքորեն։
Շատ տպավորվեց ժավելի պատմությունը։ Ասում է՝ այս պատերազմում սով չկար, ամեն ինչ առատ էր։ Առաջին պատերազմի ժամանակ սոված էինք մնում, մինչև հասանք ձեր տուն, չնայած ձեր տանն էլ մի վիճակ չէր։ Առաջին պատերազմում սով էր, բայց նորմալ կռիվ էր, ասում է, էս մի պատերազմում առատություն էր. Հայաստանից ինչ ասես բերել էին, էնքան կազմակերպված. ես էդքան լավաշ մի տեղ տեսած չկայի։ Մտքովդ ինչ անցներ՝ կար, նույնիսկ՝ փչովի բարձեր, որ պադվալում հանկարծ մեր գլուխները անհարմար չքնենք։ Բայց էս պատերազմը պատերազմի նման չէր, ուրիշ բան էր, մենք մնացել էինք հին կռվում։
«Ու չնայած ամեն ինչ կար, մի բան չէի կարողանում գտնեի. մի օր իջա ներքև, մեր տան տակի բոլոր խանութները փակ էին, էկա գործի, աղջիկներին ասում եմ՝ ժավել չկա, որտեղից ժավել կարելի ա գտնել։
Աղջիկները զարմացած նայում են՝ ժավելն ինչիդ ա։ Ասում եմ՝ վաննան լվանամ, մաքուր լինի։ Աղջիկները կարծում էին՝ գժվում եմ, բայց՝ չէ, ես առողջ էի, ուղղակի ուզում էի սովորական կյանքի համը պահեմ․ կոֆե, ժավել, շամպուն․․․»
Ասում է՝ պատերազմի քսանհինգերորդ օրը բոլոր կանանց չներկած մազերի սպիտակ «պրաբորը» ամեն օր մի սանտիմետր լայնանում էր, ու դա շատ «ուժասնի» տեսարան էր։ Ոչ թե որ գեշ էր, այլ որ վախի տեսք ուներ չներկած մազերի բացվածքը, ոչ թե վախենալու տեսք, այլ՝ վախի տեսք. կողքերը դեռ ներկած, իսկ մեջտեղի գիծը անճոռնի սև,սպիտակ, զզվելի, անհույս, վախի տեսք էր։ Ու գիտե՞ս, Ստեփանակերտում մի վարսավիր կար՝ անվճար մազ էր սարքում։ Զանգում էինք՝ գալիս էր բացում էր, արագ-արագ գնում էինք, սարքում էր, գալիս էինք հետ։
Մյուս պատմությունը եղունգների մասին էր. ասում է՝ մեր աղջիկներից մեկը մատնահարդարություն գիտեր, հերթով, ով մի կես ժամով ազատվում էր գործից, վազում էինք մոտը՝ եղունգ սարքելու։
Հետո որ «տրիվոգան» տալիս էր, աշխարհը խառնվում էր իրար, գույնդ գնում էր, նայում էիր անթերի մշակված եղունգներիդ, սիրուն ներկած գույնին, ու էդ ներկած եղունգով «կռվեն ռըխան քեզ քաշ ըս տամ՝ հանում» (կռվի երախից քեզ քաշ ես տալիս՝ հանում )։
«Մեր տղաներից մեկի տունը դատարկ էր մնացել, տնեցիներին Հայաստան էր ուղարկել, սեփական տունը ճագարով, միսիրհավով (հնդկահավ, որ Ղարաբաղում մսրա-հավ են ասում) մնացել էր անտեր։
Ու էդ տղան ամեն օր մի բան մորթած բերում էր գործի, թե տարեք մի բան սարքեք, բոլորով հաց կուտենք։ Ամենամոտը մեր տունն էր, տանում, «դուխովկան» միացնում էինք, էղած-չեղածով համովացնում, դնում մեջը, հետո էդ մեծ ամանը ֆոլգայով սիրուն ծածկած, ոնց որ քեֆի գնաս՝ մութ, լույսերը լրիվ անջատած քաղաքով, մենակ հեռախոսի լույսով, անտեր շների հաչոցի տակ, բոլորն իրանց շներին բաց էին թողել, ստեղից-ընդեղից էկած անտեր շներ էլ գումարվել էին, մի երեսուն շուն հետևներիցս՝ էդ մսի հոտի վրա գալիս էին, հաչոցները դրած, «տրիվոգան» էլ ընդեղից էր միանում, մենք՝ կարմրացրած ճագարը ֆոլգայով փաթաթած վազում էինք, որ հասնենք։ Սոված էլ չէինք, բայց ուզում էինք ապրեինք»։
Նրա պատմությունները նույնիսկ զվարճալի կարող են թվալ չիմացողի համար. իրենք ընտանիքում երկու զոհ ունեցան․․․
Լուսինե Հովհաննիսյան
MediaLab.am
