Ութսունականներն էին։ Դեռ մեղմ Սովետ էր։ «Մեղմ» այն իմաստով, որ էլ վաղուց մարդ չէին բռնում, չէին աքսորում, մեկը մյուսի վրա մատնություն չէին գրում, ոչ ոք չէր ոգևորվում հեղափոխական երգերից, վզկապը սիրուն աքսեսուար էր, որ թուխ աղջիկներին շատ սազում էր, ու իրականում արդեն Սովետը իննսունականների հովհարային անջատումների ժամանակվա տրոլեյբուսի նման անհոսանք, զառիվայր փողոցներով իջնում էր՝ «շտանգաները» թևի տակ, ավելի ճիշտ՝ տանիքին։
Մեր սերունդը վայելեց այդ անհեթեթ, մեղմ վերջին տարիները։
Սովետական Միությունում արդեն քառասուն տարի պատերազմ չկար։ Քառասունհինգ թվի հաղթանակից հետո համատարած խաղաղություն էր։ Մեզ համար պատերազմը մի բան էր, որ միայն պատմության դասագրքերում էր լինում ու «կռիվ կինոներում»։ Մենք իհարկե գրատախտակին կախված քարտեզի վրա կարող էինք Կուրսկի, Ստալինգրադի, Կերչի մարտերը սլաքներով այնպես ցույց տալ, որ մարշալ Ժուկովը նախանձեր, բայց միևնույն է՝ պատերազմը իրական չէր։
Արդեն քառասուն տարի խաղաղ էր, վետերանները՝ ծեր։ Բայց խորհրդային դպրոցներում անցնում էինք ռազմագիտություն։ Չշփոթեք, դա ձեր իմացած ՆԶՊ-ն չէր։
Դա, սիրելիներս, ամեն դեպքում սովետական դպրոց էր։ Ռազմագիտության դասը լուրջ դաս էր, դասարանը երկու մասից էր, մի մասի պատուհանները, որտեղ պահվում էին «Կալաշնիկովն» ու մյուս բաները, վանդակապատ էին։ Ռազմագիտությունը լուրջ դաս էր, մանավանդ եթե ռազմագիտության դասատուն ընկեր Յուզբաշյանն էր, որին, բնականաբար, Յուզբ էինք ասում մեր մեջ։
Ընկեր Յուզբաշյանը ռուսական զինվորական կրթությամբ ղարաբաղցի տղամարդ էր։ Բարձրահասակ, թիկնեղ, ուժեղ, խոշոր դիմագծերով ու ճակատի կեսը՝ մեծ սպիով։ Երկրորդ համաշխարհայինին, որին մենք Հայրենական էինք ասում՝ մասնակցել էր։
Ինչքան էլ տարօրինակ է՝ երբեք չէր պատմում։ Ծեր չէր, շատ առողջ ու ամուր էր։ Ընկեր Յուզբաշյանն այն հետաքրքիր պերսոնաժներից էր, որի հետ շփվելու ընթացքում շատ կանխատեսելի բնութագիր էինք տվել՝ սովետ, ու միայն շատ տարիներ հետո այդ մարդու հետ կապված փոքր դրվագները հիշելով էի հասկացել, որ կենսագրություն ունեցող մարդ էր, չճանաչեցինք մարդուն։
Ընկեր Յուզբաշյանը մեզ ամեն օր պատրաստում էր պատերազմի։ Դրսում ութսունականների սովետական խաղաղ ձմեռ էր, ձյունը՝ նստած, քաղաքը՝ թավիշ լռության մեջ, «Ժիգուլիներն» ու դեղին տաքսիները ճեղքում էին փողոցների ցեխաձյունը, դասարանները՝ չափից դուրս տաք, մեր թշերը՝ կարմիր, կոմերիտական նշանը՝ որպես բրոշ, սև գոգնոցների վրա, մեր մտքերը՝ լրիվ ուրիշ տեղ, իսկ ընկեր Յուզբաշյանը մեզ պատրաստում էր պատերազմի։
Աշուն էր, Էրեբունի-Երևան տոնակատարության նախօրյակ, հասած մրգեր, մեծ, դեղին, դեռ չսպանված այգիներ, քաղաքը՝ խաղաղ աշունոտ, ընկեր Յուզբաշյանը մեզ ամեն օր պատրաստում էր պատերազմի։
Ամեն օր։
Չէ՛, ամեն օր ռազմագիտություն չունեինք, բայց ինքը ամեն օր դաս ուներ տարբեր դասարաններում, ու ամեն օր մեզ պատրաստում էր պատերազմի։ Գարնան բողբոջած ճյուղերը Տերյանի կողմից, բաց պատուհանով մտնում էին ռազմագիտության դասարան՝ իսկ ընկեր Յուզբաշյանը մեզ պատրաստում էր պատերազմի։ Միայն ամռան երեք ամիսներին ձեռքը չէինք ընկնում, որ նախապատրաստեր մեզ պատերազմի։
Այս ամենը երևի չէր հիշվի, եթե չլիներ ընկեր Յուզբաշյանի Ղարաբաղի բարբառի բայակազմական հիմքով ու ֆոնետիկ ավանդույթներով ռուսերենը, որով նա ավարտել էր սովետական զինվորական ակադեմիաները։
Իսկ մենք «թարախ» էինք, գարշելի՝ ես կասեի։ Քառասունհինգ րոպե մի քանի հոգով արձանագրում էինք ռուսերեն դժվար տրվող բառերը, ու ստեղծում իրավիճակ, որ ընկեր Յուզբաշյանը նորից ասի այդ բառը։ Գարշելի բան է անչափահասը, ինչ խոսք։
Բայց դա բոլորովին չէր խանգարում ընկեր Յուզբաշյանին, որ նա մեզ ամեն օր պատրաստեր պատերազմի։
Այն, որ ամեն դասի մենք կոշիկ վաքսելու պես կարողանում էինք քանդել ու հավաքել «Կալաշնիկով» ավտոմատը՝ քիչ էր։ Քանդել-հավաքելու ընթացքում թիրախավորվում էին տղաները, որոնց օրինակ էր բերվում «տղաներիցը լավ ավտամատ հավաքող աղջկերքը», ու նրանք կատաղում էին։
Այդ պահին ընկեր Յուզբաշյանը սկսում էր մի պատկերավոր ու մեղմ պատմություն «վայեննո-վազդուշնի» թեմաներով ու պատմում, որ մինչև «այ սըհենց, թամբալ-թամբալ մինչև շոմպոլը հագցնես տեղը, մագազինը ման գաս-գտնես, ֆաշիստը շտիկ-նոժը կոխելյու ա փորդ»։
Խուճապ չէր առաջնում ոչ մի կերպ։ Ու ընկեր Յուզբաշյանն անցնում էր հաջորդ սարսափին։
«Գրեք՝ էվակուվացիա ի ռասասրադատաչեննի»։ Ասել է թե՝ эвакуация и рассредоточение: Անմիջապես հետևում էր հարցը՝ «ընկեր Յուզբաշյան, էվակուՎացիա և ի՞նչ»։ Եվ նա նորից կրկնում էր՝ այդ պահին կարևորելով, իրոք շատ կարևորելով, որ մենք հիշենք, թե պատերազմի ժամանակ տարհանումն ու տարակենտրոնացումը ինչպես պետք է ճիշտ կազմակերպել։
Ընկեր Յուզբաշյանն ամեն գնով փորձում էր լրջացնել իրավիճակը, այսօրվա լեզվամտածողությամբ՝ խուճապ առաջացնել։
Որովհետև միայն չնչին խուճապի դեպքում մենք կարող էինք լսել իրեն, հիշել ասածը, կարևորել գոյություն չունեցող պատերազմը, տարհանումը քառասուն տարի խաղաղության մեջ ապրած երկրում։
Բայց ընկեր Յուզբաշյանն իր ռազմագիտական թաքստոցներում պահած ուներ ավելի ազդեցիկ բաներ՝միամիտ չէր, ու երբ «էվակուվացիան» չէր ազդում, ինքը գործի էր դնում հաջորդ ծանրակշիռ ռեսուրսը՝ ֆոզգեն, դիֆոզգեն։
Այս տոքսիկ գազերի անուններն արտասանելիս ընկեր Յուզբաշյանը խելահեղ Օթելլոյի շարժումով դարակից հանում էր հակագազը, ու երբ հակագազը հագցնում էր իր հաղթ մարմնի վրա տեղավորված ազդեցիկ գլխին ու սկսում էր շարժվել՝ դասասեղանները տեղահան էին լինում օրինակելի ու դաստիարակված աշակերտների ծիծաղի հռնդյունից։
Ու այդտեղ ընկեր Յուզբաշյանը՝ Огооооонь հրամանի ձայնով բղավում էր սանձարձակ սերնդի վրա, ու երեսուներեք հոգիս միանգամից քարանում էր։ Դա ձայն չէր, դա պատերազմ անցած մարդու ահեղ «մանթառաշն» էր, որ անգամ ֆոզգենի նման ահարկու թունավոր գազի վտանգից՝ լկստված սերունդը խուճապի չէր մատնվում ու վախեցած աչքերով չէր խնդրում էլի մի բան պատմել ահարկու անցյալից, անցյալ, որը ներկա պահելու համար ընկեր Յուզբաշյանը ջանք չէր խնայում։
Ընկեր Յուզբաշյանը միշտ գիտեր, որ հենց ասի՝ ֆոզգեն ու հագնի հակագազը, մենք անգամ դպրոցի տնօրեն Օֆելյա Պետրոսյանի հանկարծահաս հայտնվելու վտանգն ենք անտեսելու ու հռնդյունով դասասեղաններից ընկնելու էինք ցած՝ մի քանի րոպե ծիծաղից խեղդվելով անձայն, իսկ հետո անմարդկային ձայներ հանելով։
Երրորդ փորձից ընկեր Յուզբաշյանը ձայնը ցածրացնում էր ու անցնում էր մարդկային լեզվի, ասենք՝ «Ա, Հովհանեսյան, բա տու սկի չե՞ս մտածում, որ վաղը- մյուս օրը ֆոզգենը շաղ տան, տու ի՞նչ ես անելյու, թե գիտես, թե գյանքը մենակ մագնիտաֆոնն ա, որ չխկացնեք ու՝ էսա հա, էսա, էսա հա, էսա (ցույց էր տալիս թվիստի շարժումներ), թե գյանքը մենակ մազերիդ զայավկան ա (завивка), չհոգնեցի՞ր տու էդ պարիկմախերսկիներից»։
Այդտեղ, առանց ալարելու ես ամեն անգամ ասում էի. «Ընկեր Յուզբաշյան, «զայավկա» չի, իմ մազերը գանգուր են»։ Ու նա ամեն անգամ գալիս էր շոշափելու, որ համոզվի, ու չհասկանալով՝ ճիշտ եմ ասում, թե՝սուտ, ուսերը թոթվում էր ու շարունակում առանց հակագազի պատմել դիֆոզգենի ու ֆոզգենի պատմությունը։
Իսկ խուճապ ոչ մի կերպ չէր առաջանում։ Զանգը տալուն պես պոկվում էինք դասարանից՝ բացարձակ ամեն ինչ թողնելով կաբինետում։
Տարիներ հետո՝ 1988-ին, Ազատության հրապարակում, երբ հարթակից, կարծեմ Խաչիկ Ստամբոլցյանը բղավում էր, թե՝ «Մասիսում ադրբեջանցիները ֆոզգեն են բաց թողել՝ ֆոզգեն», հրապարակում կանգնածներից առաջին արձագանքը մերն էր՝ ընկեր Յուզբաշյանի նախկին աշակերտներինս։ Ու արձագանքն էլի խուճապը չէր, այլ ուրախ ծիծաղ, իհարկե արդեն ոչ երեսուներեք հոգանոց հռնդյունի տեսքով, այլ Սովետ քանդող սերնդի «իմաստուն» ու արդեն կիրթ ծիծաղի տեսքով՝ մեր ընկեր Յուզբաշյանի ու անցած օրերի մասին։
Անգամ հարթակից հնչող «ֆոզգենը» խուճապ չառաջացրեց։ Որովհետև ինտուիցիան հստակ դասավորում է «խուճապելին» «անխուճապելիից»։
Խուճապ չառաջացավ նույնիսկ մի քանի տարի հետո, երբ պատերազմ էր։ Խուճապը վազքն է, երբ մարդիկ սկսում են փախչել ինչ-որ բանից՝ ռմբակոծությունից, թշնամու զորքից, ատոմային ճառագայթից, ջրհեղեղից, լավայից, քաղցից, ծարավից, անգամ՝ վարակից, եթե փախչելու տեղ կա։
Եթե արդեն փախչելու տեղ չկա՝ խուճապ չի լինի, առավելագույնը՝ կարելի է բարձրաձայն լաց լինել, ոմանք կգերադասեն, այնուամենայնիվ, ցածրաձայնը։
Խուճապը հրաշալի ենթարկվում է ինտուիցիային, իսկ այն շատ հստակ հուշում է, որ այս դեպքում իմաստ չկա խուճապի։ Տեղ չկա խուճապը դրևորելու։
Խուճապը բնազդ է՝ այն չես առաջացնի։
Ընկեր Յուզբաշյանն անգամ չկարողացավ խուճապ առաջացնել։ Բայց երբ դիմակները մի պահ վերացան դեղատներից, ես ընկեր Յուզբաշյանի սովորեցրած «ռեսպիրատորներից» մի քանի հատ, այնուամենայնիվ, կարեցի։
Տերյան փողոցին նայող իր «կաբինետի» պատուհանը միշտ բաց է։ Չգիտեմ՝ ինչու է բաց։ Ճաղերը չկան, ուրեմն, չկա նաև «Կալաշնիկովը»։
Իսկ ինչքան բան կա պատմելու ընկեր Յուզբաշյանին խուճապի ու պատերազմի մասին, որ իրենից հետո եղան, ու ինքը չիմացավ։
Լուսինե Հովհաննիսյան
MediaLab.am
