Դոշաբ տխրություն

Երբ Օվսաննան հայտնվում էր մեր բակում, ուրեմն 80 օրն անցել էր աննկատ, ու ընդհուպ մոտեցել էինք օգոստոսի 25-ին։

Օրերի մասին գաղափար չկար։ Միայն պատշգամբի կրով սպիտակեցրած պատի պոկվող թերթիկներով օրացույցից կարելի էր իմանալ ամսվա օրը, որովհետև իմանալու կարիք չկար․ կյանքը շրխկալով գնում էր։ 80 օր աշխարհի շուրջը։

Օվսաննան մեղվի փեթակներ ուներ, ու մեզ Երևան ճանապարհելուց առաջ տատս մեղր էր առնում Օվսաննայից, իսկ իրականում գյուղում նրան Օսաննա էին ասում։ Փոքրամարմին կին էր մեղու պահող Օսաննան, գնդերով վզնոց ուներ ու կոկիկ սանրած մազեր։

Օվսաննան մեր բակում հայտնվում էր երեկոյան կողմ, ու շրխկացող կյանքը մի պահ հապաղում էր․ «Ո՞նց, ամսի քանիսն ա՞»։ Ամսի 20-ի կողմերն էր։ Ու մնում էր 5 օր։

Մուգ գույնի, թանձր տխրությունը լցվում էր մեջս։ Հետո, ասում են՝ մանկությունն ամենաերջանիկ տարիքն է։ Ամենաերջանիկ բաները ընդհատվում են մանկության ժամանակ։ Օրինակ՝ Ղարաբաղում ամառային արձակուրդը, 80 օր աշխարհի շուրջը, ամենակոլորիտային տատուպապի տանը, աշխարհի ամենաթեթև ու ամենածանր դեպքերից հեռու, բացարձակ հեռու, լրիվ հեռու, անսահման կյանքի մեջ անսահման։

Օվսաննան մեղրը թողնում ու գնում էր։

Հաջորդը դոշաբն էր։ Դոշաբը՝ իր գույնի նման խորհրդավոր, թավշյա, ծանր, լուրջ։ Սպիտակ, սպիտակ թթից ստացվող սև թավիշ դոշաբը։ Երբեմն տատս ինքն էր եփում, եթե քաղաքում ստացած մանկավարժական կրթությունը մոռացության էր տալիս։ Բայց հիմնականում հիշում էր, ու դոշաբն առնում էին գյուղի մյուս Օսաննաներից։

Երբ տատս քաղաքում ստացած մանկավարժական կրթությունը մոռացության էր տալիս ու դոշաբն ինքն էր եփում մեր մեծ բակում, ֆանտաստիկ կերպարանափոխությունը աչքիդ առաջ էր լինում, կլոր, մեծ, ծանր, պղնձյա թասի մեջ սպիտակ, սպիտակ թութը կամաց մգանում էր, հետո՝ կարմրանում, հետո՝ սևանում։ Իսկ հետո մատով, մատերով, ձեռքով, ձեռքերով կարելի էր մաքրել սև թավշի քաղցր մնացորդը՝ դոշաբոտ արմունկներով։ 

Երբ բակում հայտնվում էր դոշաբ վաճառող կանանցից մեկը՝ երեք լիտրանոց բալոնով, ուրեմն օրը ավելի էր մոտեցել։

Դոշաբը Ղարաբաղում, պարսկերենից փոխառած, ասում են «բաքմյազ», այդ մուգ թավշյա բաքմյազի գույնի, դրա թանձրության ու կպչունության տխրությունը տարածվում էր «Մասիս» ֆաբրիկայի պոկռտած սանդալից մինչև անհասկանալի ուղղությամբ վերև գնացող գանգուրներս։ Ու ես թաքցնում էի համաշխարհային տխրությունս, որովհետև ամաչում էի խոստովանել, որ տխուր եմ։

Ու միայն տատս էր հասկանում, որ ես համաշխարհային տխուր եմ։ Որ ես կարոտում եմ արդեն տունը, բակը, «ումիվալնիկը», դրա տակի օճառով դույլը, ատամի մածուկի ու կերասինի վրա տաքացող հացի հոտը, իմ վարդագույն օղակը, թթենին, պապիս վարդագույն մեծ սալաքարերը թթենու տակ, մեր կարմրավարդագույն դարպասը, որ երբեք կողպեք չունեցավ, մեր փողոցը, անտաշ, սպիտակ քարերով տներն ու տների դիմացի նստարանները, փոստը, խանութը, գրադարանը, ակումբը, թթի այգիները, աղբյուրը, թութ թափելու կինոն ու հիվանդանոցը, որ գյուղ գալիս առաջին շինությունն էր, իսկ գնալիս՝ վերջին։ Ու աքլորի «ամեն ինչ լավ ա լինելու» ծղրտոցն ու հարևանի էշի զրնգուն զռռոցը, որի վոկալից ոչ մի տեղ չկա աշխարհում։

Մուգ դոշաբի գույնի տխրությունը լցվում էր թոքերիս մեջ, ուղեղիս արանքը, ոտքերիս տակ, ու ես ծանրանում էի դոշաբ-թախծից։

Հետո գյուղի կանայք հրաժեշտի էին գալիս, ու մեծերը համբուրելիս միշտ ասում էին՝ «եկող տարի վեր սաղ ինիմ» ու շարունակությունը որևէ բան, ու ես ուզում էի խնդրել, որ ողջ լինեն, որ չպակասեն կոլեկտիվ նկարից, կյանքի բացիկից, որ իրենք առանց հասկանալու նվիրում էին ինձ ամեն ամառ, ու չէի խնդրում, որովհետև ամաչում էի ցույց տալ, որ այդ ծեր, օտար կանայք ինձ այնքան սիրելի են, որ կարող եմ հենց հիմա լաց լինել իրենց համար։

Հետո տատս հանում էր մոշի մուրաբայի երեք լիտրանոց բալոնը ու ասում․ «Տխրելու բան չկա, ազնիվ խոսք, էս ա ցուրտ ու ցեխ ա անելու, գիտես թե միշտ էսպես ուրախ ա՞, ձյունը մինչև ծնկներդ նստում ա, ոչ տնից դուրս գալ ա լինում, ոչ մարդ տեսնել, էդ վառարանը վառում ենք ու կողքը նստում։ Տխրելու մի բան էլ ա չկա։ Տես՝ ինչ եմ ասում, մինչև էս երեք բալոնները բացելու ժամանակը գա, մենք գալու ենք»։ Իրենք տարիքի հետ ձմեռները Երևանում էին անցկացնում։ «Դե, մինչև էս երեք հատ երեք լիտրանոցը դատարկենք, էն ա ամառը գալիս ա, դու գալու ես նորից, ինչ կա տխրելու, մարդ սիրտը ուրախ կպահի, կյանքում ոչ վատ բանով շատ կտխրեն, ոչ լավ բանով շատ կուրախանան, կյանքը անլուրջ բան ա, սիրտդ մի՛ նեղացրու, վեր կաց գնա մտի տեղերդ ու թաքուն լաց չլինես, վատ բան կպատահի։ Ուրախ, մարդ միշտ ուրախ կպահի սիրտը»։

Ամենածանրը լուսաբացն էր։ Ժամը 6-ին պապս կամ հայրս արթնացնում էր, որովհետև կանայք չէին համարձակվում, ես կարող էի ասել՝ չեմ գնում ու վերջ։ Պապս իբր խիստ ասում էր․ «Դե, մին շուտ արա, մեքենան էս ա հասնում ա»։ Նրանք պատասխանատու պահերին ինձ հետ գրական հայերենով էին խոսում, թեև ես բարբառը շատ լավ գիտեի։ 

Դոշաբ տխրությունը արդեն ցեմենտբետոնե տխրություն էր։ Ես իմ արձանն էի արդեն։ Լվացվում, հագնվում, պարտադիր անանցանելի կոկորդով որևէ սնունդ էի ընդունում, ու եթե հանկարծ մեկն ու մեկը անզգուշորեն ասում էր «վերջին անգամ» արտահայտությունը, տատս վրա էր հասնում․ «Էլ խե՞, էս ա մի քանի ամիս հետո էլի հունիս ա» ու աչքով անելով սաստում էր «վերջին անգամ» ասողին։

Աշխարհում միայն ինքը գիտեր իմ դոշաբ տխրությունը։

Մեքենա նստելուց հետո կարևորը հետ չնայելն էր, որ չտեսնեի մերոնց ու հարևաններին՝ ջրի թասերով կանգնած։ Մի կերպ անցնում էինք հիվանդանոցը, թուրքական գյուղի փոշու մեջ կորած խաղողի այգիները, հետո ինչ-որ փոքր կամուրջ, հետո ճանապարհ՝ անիմաստ ու փոշոտ, հետո՝ Ասկերանի բերդը ու միշտ նույն պատմությունն այդ բերդի մասին։ 

Այդ պահից սկսած դոշաբ տխրության միակ հույսը օդանավակայանի Խորենն էր մնում։ Ստեփանակերտի օդանավակայանը կոկիկ, փոքր, տնավարի օդանավակայան էր։ Խորենը տնօրենն էր։ Ու միակ հույսս Խորենն էր, որ ասեր՝ պագոդան լյոտնի չի։

Իսկ «պագոդան» չքնաղ, պարզ, մաքուր, անաղարտ երկնքով ամառային օր էր։

«Յակ-40» ինքնաթիռում տեղավորվելուց հետո էլ հույս չէր մնում։ 

Վերջ։ 

Գնացինք։

45 րոպե անց Երևանի «Էրեբունի» օդանավակայանում, որտեղից այսօր թռվռում են ռազմական ուղղաթիռները, վայրէջք էր կատարում իմ դոշաբ տխրությունը։ 

Ու անպայման, միշտ, անշեղորեն, ամեն տարի առաջին բանը, որ տեսնում էի ինքնաթիռի շարժասանդուղքից իջնելիս, 45 աստիճանի ասֆալտապատ շոգի մեջ ասֆալտ անող կլոր, հսկա անիվով դեղին մեքենան էր՝ արևի ճառագայթների մեջ ֆոկուսից ընկած։

Տանը դոշաբ տխրությունը կամաց-կամաց անցնում էր, որովհետև դոշաբի, մեղրի, մոշի մուրաբայի երեք լիտրանոց բալոնները պատշգամբի մեծ պահարանում դասավորելիս մտքումս ինձ համոզելով կրկնում էի կյանքի անհեթեթությունն աշխարհում ամենաճիշտը ջոկած կնոջ՝ տատիս մտքերը․ «Մինչև բալոնները բացելու ժամանակը գա, ես կգամ, մինչև բալոնները դատարկենք, էն ա, նորից քո գալու ժամանակն ա, մարդ պիտի սիրտը տխուր չպահի, կյանքում ոչ վատ բանով շատ կտխրեն (կտխրվեն՝ ասում էր շատ բան տեսած տատս), ոչ լավ բանով շատ կուրախանան»։

(Երեկ, 2020-ին Ստեփանակերտի շուկայից առած վերջին դոշաբը դատարկելիս հիշեցի։)

Լուսինե Հովհաննիսյան

MediaLab.am