Գյումրիում ապրող Մելիքյանների ընտանիքում ծնված դստերը Զուբեյդա անվանակոչեցին։ Յուրահատուկ այս անվան ընտրությունը պատահական չէր. Զուբեյդան մոր կարդացած գրքերից մեկի հերոսուհին էր, հերոս մայր, ուժեղ ու պայքարող տեսակ։ Խուլ ծնողների ընտանիքում ծնված փոքրիկ Զուբեյդայի համար մայրը երազանք ուներ. դուստրը հաջողությունների հասնի, «տիեզերք թռնի»: Զուբեյդան ասում է՝ մայրը իր հետ կապված երազանքը իրագործված էր համարում։
Զուբեյդա Մելիքյանը, ճիշտ է, տիեզերք չթռավ, բայց կյանքի տարբեր մարտահրավերներ և հոգեբանական բարդ փուլեր հաղթահարելով, և ծնողներից սեր ու ոգեշնչում ստանալով այսօր Հայաստանում լավագույն ժեստերի թարգմանիչներից է, առաջին ժեստերի լեզվով երգի ու հեռուստատեսությունում առաջին ժեստերի լեզվի թարգմանիչը։ Զուբեյդան նաև առաջինն էր, որ լսողության խնդիրներ ունեցողների համար Պատարագ և Աստվածաշունչ թարգմանեց:
«Ես ամբողջ կյանքում պայքարել եմ, որ ժեստերի լեզուն սիրվի, ու հիմա կարող եմ ասել, որ իմ պայքարը գոնե մի քիչ արդյունք տվել է։ Այսօր շատերը ժեստերի լեզվով ասում են՝ ես քեզ սիրում եմ»,- ասում է Զուբեյդա Մելիքյանը։
Զուբեյդան 66 տարեկան է: Ասում է՝ կյանքի բոլոր փուլերում պայքարել է արդարության ու հավասար իրավունքների համար։ Ճանապարհը, որ անցել է կյանքը սիրող այս կինը, հաճախ ուղեկցվել է ծանր ապրումներով, հոգեբանական բարդ իրավիճակներով, խտրական վերաբերմունքով:
«Մայրս միշտ ասում էր՝ պետք է լավ սովորես, շատ կարդաս, որ իմ չիրագործված երազանքները կարողանաս իրագործել, որ բոլորը հասկանան, թե ով է խուլը ու չծաղրեն, իսկ ծաղրանքի ամեն տեղ էինք հանդիպում։ Մարդիկ երբ տեսնում էին մեզ ժեստերի լեզվով խոսելիս, քչփչում էին, թու-թու-թու անում ու օձիքը կծում, բոլորն ինձ ասում էին՝ ինչ սիրուն աղջիկ է, բայց, ափսոս, հերն ու մերը լալ են, ու այդ «լալ» բառն էր, որ շատ վիրավորական էր»,- հիշում է Զուբեյդան։
Զուբեյդան լինելով խուլ ծնողների դուստր՝ նաև անձնական կյանքում է շատ խտրական վերաբերմունքի բախվել։ Հիշում է, որ երբ արդեն հասուն տարիքում էր, և տղաները իրեն սիրահարվում էին, նրանց ծնողները թույլ չէին տալիս իր հետ շփվել՝ ընտանիք կազմելու նպատակով՝ մտավախություն ունենալով, որ երեխաներն էլ խուլ կծնվեն։ Անգամ եղել է դեպք, երբ ծնողները տղային ծեծել էին, որ հեռու մնա Զուբեյդայից, իսկ երբ տղաները համառում էին, արդեն Զուբեյդայի մեջ էր խոսում աղջկական ինքնասիրությունը, ու ինքն էր մերժում։
«Այդ արտահայտությունը միշտ ականջներիս մեջ էր, ու ես էլ էի շատ նեղվում, գրականություն էի կարդում, որ հասկանայի՝ իրո՞ք իմ երեխաներն էլ խուլ կծնվեն։ Շատ էի լացում, որովհետև չէի ուզում, որ իմ երեխաներն էլ խուլ լինեն ու զգան էն, ինչ ծնողներս են զգացել։ Վիճակագրությունը ցույց է տալիս, որ չլսող ծնողների 90 տոկոսի երեխաները լսողության խնդիր չեն ունենում, չնայած իմ ծնողների մոտ խլությունը ձեռքբերովի էր, մայրս 6 տարեկանում մենինգիտից է կորցրել լսողությունը, հայրս էլ, տատիս պատմելով, երդիկից է ընկել»,- ասում է Զուբեյդան։
Զուբեյդան երկու դուստր, չորս թոռնիկ ունի։ Դուստրերից մեկը ժեստերի լեզվի թարգմանիչ է, մյուսը՝ Թերլեմեզյանի անվան գեղարվեստի պետական քոլեջի շրջանավարտ է, որը ներկայումս ԱՄՆ-ում է բնակվում։ Զուբեյդան հիշում է, որ խտրական վերաբերմունքը եւ տատիկ-պապիկի խուլ լինելը շահարկվել է նաեւ դուստրերի հասուն տարիքին հասնելու դեպքում, սակայն հավելում է՝ հիմա երիտասարդներն ավելի ինքնուրույն են, հեշտ են հաղթահարում նման իրավիճակները։
Տարիներ առաջ հասարակության մեջ թե՛ կարծրատիպերը, թե՛ խտրականությունն ու թե՛ իրազեկվածության պակասը մեծ խնդիրների առաջ էին կանգնեցնում հաշմանդամություն ունեցող անձանց։ Զուբեյդան հիշում է, որ երբ իրեն տեսնում էին ժեստերի լեզվով խոսելիս, ասում էին. «Ի՜նչ ափսոս ես, կաթ ու լուս ես, բայց հերդ ու մերդ լալ են»։
«Ու ես չէի հասկանում՝ ինչո՞ւ եմ ափսոս, որովհետև ապրել եմ լիարժեք ընտանիքում, լիարժեք կյանքով։ Երգել եմ, պարել եմ, թռվռացել եմ։ Բայց եկավ մի տարիք, երբ ես ուզում էի կայանալ ու հասակակիցներիս նմանվել, և այդ ժամանակ ամաչում էի դրսում ժեստերի լեզվով խոսելուց, որովհետև խեթ հայացքները շատ էին։
Մի օր դուրս եկանք, մայրիկիս խնդրեցի դրսում չխոսել, ու մայրս միամիտ հարցրեց, թե ինչ պաղպաղակ կուտեմ: Այդ պահին դիմացից մի տղա էր անցնում մոր հետ ու այնպես նայեց, ես ինքնաբերաբար խփեցի մայրիկիս ձեռքերին ու ասեցի. «Խնդրել էի, չէ՞, որ դրսում չխոսես»։ Մայրիկս վայ-վայ-վայ արեց, ու էդ դեպքից հետո ինձ չէի կարողանում ներել, հազար անգամ ներողություն եմ խնդրել մայրիկիցս ու համբուրել ձեռքերը»:
Այս պատմությունը պատմելիս Զուբեյդան հուզվում է: Ծնողներին վերջերս է կորցրել, բայց ասում է, որ նրանք իր համար ոգեշնչման աղբյուր են եղել ամբողջ կյանքի ընթացքում։
Զուբեյդայի հաճախ է հիշում մորը: Ասում է՝ մայրը նաև երազում էր երգել,՝ ամեն ինչ կարողանում էր անել, տիկնիկների համար հրաշալի հագուստներ էր կարում, միայն լա-լա-լա էր անում ու ասում, որ միայն երգել չի կարող, բայց երազում է։ Այդ ժամանակ Զուբեյդան չգիտեր, որ դառնալու է առաջին ժեստերի լեզվով երգի հեղինակը։
«Փաստորեն ես կարող էի նաև մայրիկիս այդ երազանքն իրականացնել, ու երբ այդ երգը ներկայացնում էի, կանգնել էի Հյուսիսային պողոտայի եզրաքարերի վրա՝ բարձր մի տեղ, ու այդ երգն էի երգում, հիշեցի, թե ինչպես եմ մայրիկիս ձեռքերին խփել, իսկ ես հիմա ամբողջ աշխարհի առաջ ժեստերի լեզվով երգում եմ ու հեռուստատեսությամբ ցուցադրվում եմ»,- հուզմունքով պատմում է Զուբեյդան։
Խուլերի աշխարհը
Փոքր հասակում Զուբեյդան շատ է նեղսրտել ու արտասվել հասարակության վերաբերմունքից, բայց եկել է մի տարիք, երբ ընդվզելու ու աշխարհին ինչ-որ բաներ ապացուցելու ցանկություն է մեջն առաջացել, ու հասկացել է, որ սկսել է ժպտալ ի պատասխան բոլոր տեսակի խտրականության ու վատ վերաբերմունքի։
«Խուլերի աշխարհը ուրիշ աշխարհ է, խուլերը հրաշք են, իրենք իրենց մշակույթն ունեն, մի լեզվի ու մշակույթի են տիրապետում, որ Աստծո պարգևն է, մարմնի լեզուն է, մարդկային հոգու լեզուն է։ Մազերիս ծայրից մինչև ոտքերիս եղունգների ծայրը զգում եմ այդ լեզուն։ Ոչ մի տեղ չեք գտնի այդքան անկեղծություն, որքան իրենց աշխարհում է»,- ոգևորված պատմում է Զուբեյդան։
Իրազեկվածության պակաս
Մեր օրերում թեպետ հասարակության վերաբերմունքը որոշ հարցերում փոխվել է, բայց, միևնույն է, իրազեկվածության պակասը թույլ չի տալիս ստեղծել այն իրական ներառական աշխարհը, որտեղ հաշմանդամություն ունեցող մարդիկ երազում են ապրել։
«Ես նաև եկեղեցու պատարագներն եմ թարգմանում, ու երբ տրանսպորտով գնում ենք ու ժեստերի լեզվով ենք խոսում, վերջում ասում եմ՝ կանգառում կպահեք, բոլորն ասում են՝ բա շուտ խոսեիր։ Հետո հարցնում են՝ իրե՞նք էլ են խոսում։ Ու բացասական պատասխանի դեպքում ասում են՝ վա՜յ, ինչ մեղք են։ Բայց ինչո՛ւ են մեղք, նրանք չեն ուզում, որ իրենց խղճան, նրանք ուզում են ապրել հավասարը հավասարի պես»,- նշում է Զուբեյդան։
Զուբեյդան նաև երեխաների հետ է աշխատել։ Երեխաների անկեղծությունն ու սերն էլ սահման չունեն, ասում է, բայց չնայած այդ ամենին՝ աշխատանքը հեշտ չի տրվում։ Գաջեթների առկայությունը երեխաներին ավելի ծույլ է դարձրել, սովորել չեն ուզում, հետևաբար ուսուցիչը պետք է այնքան նոր ու հետաքրքիր մեթոդներ մշակի, որ կարողանա երեխաներին գրավել։
«Այսօր հեռախոսները հնարավորություն են տալիս նրանց առաջ մի մեծ աշխարհ բացել։ Մի կողմից էլ լավ է, քանի որ սկսում են ինտեգրվել, շփվում են այլազգիների հետ, ծանոթանում միջազգային ժեստերի լեզվին»,- ասում է Զուբեյդան։
Ժեստերի լեզուն լեզու է ցանկացած օտար լեզվի նման։ Չկա որևէ ոլորտ կամ բառ, որ չթարգմանվի ժեստերի լեզվով։ Որպես օրինակ Զուբեյդա Մելիքյանը մեջբերում է ցանկացած օտար լեզու, որտեղ եթե անգամ չկան համարժեք բառեր, այնուամենայնիվ, միտքն ամբողջությամբ հնարավոր է թարգմանել։
Զուբեյդան թարգմանչություն է արել դեռ 4-5 տարեկանից, հիշում է՝ մայրը իր հետ խանութ էր տանում, որ Զուբեյդան թարգմանի։ Մեկ անգամ նույնիսկ մորն օգնել է ու թարգմանել մեկ այլ խուլ կնոջ ալիմենտը վերականգնելու համար, ու ստացվել է։
Զուբեյդան հաճախ է իր կյանքի օրինակը բերում խուլ երեխաների մոտ, ցույց տալու համար, թե ինչպես է ինքը իր համառության շնորհիվ կարողացել կյանքում հաջողության հասնել։
Խտրականություն
Խուլ մարդիկ այսօր էլ բախվում են խտրական վերաբերմունքի։ Զբաղվածության խնդիրը լուծելու ճանապարհին խտրականությունն ամենամեծ խոչընդոտն է։
ՀՀ վիճակագրական կոմիտեի տվյալների համաձայն՝ 2022 թվականի մարդահամարի տվյալներով ավելի քան 2300 մարդ չի լսում, իսկ շուրջ 29.000 մարդ շատ է դժվարանում լսել, նույնիսկ երբ լսողական սարք է օգտագործում»։
«Մարդը կարող է լինել շատ լավ մասնագետ, բայց քանի որ գործատուն խնդիր ունի նրա հետ հաղորդակցվելու, չի վերցնում աշխատանքի։ Այդ իսկ պատճառով խուլերի մեծ մասը ունի աշխատանքի խնդիր»,- արձանագրում է Զուբեյդան։
Եթե այսօր որևէ բան փոխելու հնարավորություն ունենար, ասում է՝ առաջին բանը, որ կաներ, իսկական ներառականություն ապահովելն է։ Նշում է, որ Ֆինլանդիայում մարդիկ զգալի արդյունքի են հասել այս ոլորտում, քանի որ բոլորը սովորում են ժեստերի լեզուն և իրար հետ շփվում էին հավասարը հավասարի պես։
«Մեզ մի քիչ պետք ա դուրս գալ միօրինակությունից ու սովորել սիրել իրար։ Այսօր մեր հասարակության մեջ սերն է պակասում»,- ասում է Զուբեյդան։
Սաթենիկ Հայրապետյան
Լուսանկարը՝ Էմմա Գրիգորյանի
MediaLab.am
