Անցնող օրերին սրվեցին պետություն-եկեղեցի կամ իշխանություն-եկեղեցի հարաբերությունները: Թվում էր, թե որպես աթեիստ մարդ (աթեիստ հասկացության հետ ունեմ բովանդակային խիստ տարակարծություն) պետք հանգիստ նստեմ ու զբաղվեմ թամաշա անելով: Սակայն իրավիճակը, մեղմ ասած, հեռու է հրճվանք պարգևելուց:
Համբերեցի նաև, որ կրքերը փոքր-ինչ հանդարտվեն, որպեսզի հրապարակեմ այս հոդվածը: Ստորև հարցերի միջոցով կփորձենք անդրադառնալ խնդրին, դրա պատմությանը, պատճառներին, հնարավոր լուծումներին:
Ե՞րբ սկսվեց այս ամենը
Պետություն-եկեղեցի հակասությունները սկսվեցին 4-րդ դարում: Տիրան թագավորի հրամանով բրածեծ արվեց ու սպանվեց Հուսիկ կաթողիկոսը: Սա առաջին լուրջ բախումն է ունեցած աղբյուրներից: Հուսիկը՝ չնայած երիտասարդ տարիքին, փորձեց եկեղեցու իշխանությունը բարձրացնելով հակադրվել արքունիքին: Առաջին հերթին՝ իր աներ Տիրանին:
Այս հարաբերություններում խառնվեցին անձնականը և պետականը: Սա շատ բնորոշ է միջնադարին: Թշնամանքը խորացավ հատկապես այն ժամանակ, երբ կաթողիկոս Հուսիկը թողեց իր կնոջը՝ Տիրանի աղջկան, որը նրան երկու զավակ էր պարգևել: Ավելի ուշ, եկեղեցի մտնելու կոնֆլիկտն առիթ օգտագործելով, Տիրանի հրամանով Հուսիկը սպանվեց:
Հարաբերությունների նմանատիպ՝ կոնֆլիկտային դասավորությունը տարբեր դրսևորումներով շարունակվեց հետագա բոլոր թագավորությունների ընթացքում: Կողմերից որևէ մեկի առավելությամբ: Սա չի նշանակում, որ եկեղեցու գոյության 1700 տարիների ընթացքում այն անընդհատ կոնֆլիկտի մեջ է գտնվել պետության հետ:
Ոչ: Մենք ունեցել ենք բազմաթիվ դրվագներ, երբ պետությունն ու եկեղեցին հաշտ են եղել: Այդ դրվագներում մեծավ մասամբ շահել ենք: Սակայն ի հակադրության սրա՝ ունենք պատմական անցքեր, երբ եկեղեցին անմիջականորեն աղերսվում է հայկական թագավորությունների կործանման հետ:
Թե՛ հետագա Արշակունյաց թագավորները, թե՛ Բագրատունյաց գահակալները, թե՛ Կիլիկյան հայոց արքաները, համերաշխության դրվագների կողքին, բազմաթիվ ջանքեր են գործադրել եկեղեցու աճող հավակնությունները կամ այդ կառույցի՝ դրսի ուժերի հետ համագործակցությունը զսպելու համար:
Թերևս բացառություն էին 1918-1920 թվականները, երբ արտաքին վտանգներն այնքան շատ էին ու պետությունն այնքան թույլ, որ այդ կոնֆլիկտի դրսևորման ժամանակ չմնաց:
Հետո եկավ Խորհրդային Միությունն ու…
Այո՛, բայց Խորհրդային Միության պարագայում այդ հարաբերություններն ի սկզբանե դրվեցին հստակ հիմքերի վրա՝ պետությունը գերակա է: Դա սկզբնական փուլում կրեց խիստ ռեպրեսիվ բնույթ, որի թագն ու պսակը 1937 թվականն էր: Ինչպես հասարակական-քաղաքական կյանքի բոլոր ոլորտներում, այնպես էլ այս ոլորտներում եղան ցավալի ու ողբերգական կորուստներ:
Չնայած խորհրդային պետության հակակրոնական բնույթին՝ այն գիտակցում էր բազմազգ կայսրության տարբեր ժողովուրդների համար կրոնական ինստիտուտների կարևորությունը:
Սակայն խորհրդային պետությունը խաղի կանոնները շատ հստակ էր սահմանել. եկեղեցին ծառայում է պետության շահերին: Եվ ժամանակի ընթացքը ցույց տվեց, որ պետությունը լայնորեն օգտագործեց եկեղեցու հնարավորությունները բոլոր ժամանակաշրջաններում: Անշուշտ դա չէր կարող անել առանց իր ուժայինների, ժողովրդի լեզվով ասած՝ ԿԳԲ-ի գործակալական ցանց ստեղծելու հենց կառույցի ներսում:
Եվ բնական է, որ խորհրդային փուլում գործող նշանավոր եկեղեցականները, եթե դուրս էին գալիս ԿԳԲ-ի գծած շրջանակներից, որոշ դեպքերում հատուցում էին կյանքով: Հիմա, եթե հանկարծ տեղի ունենա լյուստրացիա, և դուք հայտնաբերեք, որ շատ սիրելի հոգևոր գործչի գործակալական կեղծանունը եղել է «Հրազդան», ապա նույնիսկ դրանից ողբերգություն սարքել պետք չէ: Ժամանակի կանոններն էին այդպիսին:
Ամբողջ խնդիրն այն է, որ ավանդական, փակ կառույցները դժվար են հարմարվում ժամանակաշրջանների փոփոխությանը: Մեծ դժվարությամբ են դուրս գալիս ունեցած կոմֆորտ զոնայից: Հեշտությամբ չեն հրաժարվում ունեցած լծակներից: Չեն ինքնամաքրվում:
Խորհրդային Միությունը փլուզվեց, և ունենք անկախ պետություն: Գանք մեր օրեր
Անկախության փուլում պետություն-եկեղեցի հարաբերությունները շատ սիմվոլիկ դասավորվեցին: Պետությունն իր կողմից ամեն ինչ արեց՝ եկեղեցու դերը բարձրացնելու, արժևորելու, նոր որակ հաղորդելու համար: Ասվածի լավագույն վկայությունն առաջին անձնագրի հանձնումն էր:
ՀՀ նախագահն այն հանձնեց երջանկահիշատակ Վազգեն Ա Վեհափառին: Մեկ ամբողջ հոդվածը բավարար չի լինելու մեկնաբանելու, թե որքան կարևոր ու խորհրդանշական քայլ էր դա պետության կողմից: Հետո ինչ-որ բան այնպես չգնաց:
Հետագայում Հայաստանում ձևավորված իշխանությունները սկսեցին զգալ լեգիտիմության խիստ պակաս: Լեգիտիմության այդ պակասը լրացնելու համար նրանք դիմում էին ինչպես դրսի, հատկապես Հյուսիսի օգնությանը, այնպես էլ ներսում՝ քիչ թե շատ ժողովրդականություն վայելող կառույցներին:
Այդ կառույցներից էր հատկապես եկեղեցին: Իսկ հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ կառույցը չէր գնացել ինքնամաքրման և ինքնուրույն չէր էլ կարող գնալ, իշխանությունների հետ մերձեցումը, եթե կուզեք՝ քաղաքական-հոգևոր շաղախումն ի շահ նեղ խմբերի կարիքների, շատ արագ ստացվեց:
Հանրապետական կուսակցության իշխանության օրոք դա ստացավ իր վերջնական՝ ցայտուն տեսքը: Հասարակության լայն զանգվածների հակակրանքն իշխանությունների հանդեպ փոխակերպվեց առնվազն կասկածամտության եկեղեցական բարձրաստիճան գործիչների գործելաոճի նկատմամբ:
Այստեղ նույնպես կուզենամ վերապահում անել: Եկեղեցին նույնպես բազմաշերտ կառույց է: Ես ինքս ճանաչում եմ բազմաթիվ ազնիվ հոգևորականների: Սակայն նրանց շատ քիչ մասն է, որ մասնակցում է եկեղեցու քաղաքականության կամ գործելաոճի պաշտոնական մշակմանը:
2018-ի հեղափոխությունից հետո եկեղեցի-իշխանություն տանդեմը դադարեց գործել նախորդի ձևաչափով: Հին խաղի կանոնները դադարեցին գործել, իսկ նոր խաղի կանոններ սահմանված չկան: Եթե իշխանությունը չի օգտվում եկեղեցու հնարավորություններից, ապա կգտնվեն ուժեր, որոնք կօգտվեն: Պետության, տվյալ դեպքում՝ իշխանության հստակ քաղաքականության բացակայությունը եկեղեցու հարցում հանգեցրեց այս իրադարձություններին:
Եկեղեցին անջատ է պետությունից
Սա ականջահաճո դրույթ է, որի էությունն արդեն իսկ տրամախոսական և ձևաբանական փոփոխությունների է ենթարկվել 2015 թ. կեղծված Սահմանադրությամբ:
Եկեղեցուն առնչվող հոդվածներն այնքան լղոզված են, որ ապագայի իրավաբանները կարող են թեկնածուական ատենախոսություններ պաշտպանել այս իրավական աճպարարության վերաբերյալ:
Իսկ պետություն-եկեղեցի հարաբերությունները կարգավորող օրենքը, որն ընդունվել է 2015 թ. կեղծված Սահմանադրությանը նախորդող ժամանակաշրջանում, մեկ այլ աճպարարություն է՝ բազմաթիվ տարընկալումներով:
Բերեմ մեկը: Ըստ օրենքի՝ Հայաստանի Հանրապետությունը ճանաչում է Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու ինքնակառավարումն իր նվիրապետության սահմաններում: Իսկ այ ի՛նչ է ճանաչում եկեղեցին՝ պետության մասով, նրբորեն անտեսված է:
Մյուս կողմից՝ Հայաստանի Հանրապետությունում գործող բոլոր կառույցները պարտավոր են սպասարկել պետության շահերին ու կարիքներին: Եկեղեցին անջատ է պետությունից թեզի մատուցումն այս դրսևորումներով ստացվում է պետություն պետության մեջ:
Եկեղեցին է պահպանել հայ ազգը
Բազմաթիվ անգամներ ծեծված այս կիսաճշմարտությունը դաշտ է բերել եկեղեցին: Բնավ խնդիր չունենալով կասկածի տակ դնել եկեղեցու պատմական դերն ու նշանակությունը՝ տողերիս հեղինակն անհաշտություն ունի այն վտանգավոր թեզերի հետ, որոնք հաջորդում են վերոնշյալ կիսաճշմարտությանը:
Այդ թեզերից մեկը կրոնի և ազգության, ասել կուզի՝ ինքնության նույնացումն է: Սա արհեստածին ու շատ վտանգավոր երևույթ է, որի միջոցով այն ջատագովողները մտնում են զգայական նուրբ դաշտ՝ քրիստոնյա չես, հայ չես:
Մյուս կողմից՝ հայության ինքնությունը կապելով քրիստոնեության ու եկեղեցու հետ, փաստացի հերքում են պատմական մի ամբողջ անցյալ, որը շատ ավելի երկար է, քան քրիստոնեական անցյալը: Բնականաբար, ներսում այլընտրանք չունենալով, եկեղեցին միշտ ունեցել է գերակա դիրք՝ գաղափարախոսություններ ստեղծելու, պատմական «ճշմարտություններ» և յուր բացառիկությունը պարտադրելու համար:
Եթե անգամ հայտնվել են այլընտրանքներ, ապա դրանք շատ արագ չեզոքացվել են՝ հաճախ ներառելով նաև արտաքին ուժերին: Նորից, կասկածի տակ չդնելով եկեղեցու ունեցած դերը և լինելով ողջախոհ հակակշիռների սիրահար, ես ուզում եմ մի հռետորական հարց տալ. արդյոք կարո՞ղ եք պատմությունից բերել հինգ դեպք, երբ օտար զավթիչը, նվաճողը չի վնասել եկեղեցու շահերին և եկեղեցին կանգնել է ժողովրդի կողքին: Խնդրում եմ ուշադիր լինել՝ խոսքն առանձին հոգևորականների մասին չէ, այլ՝ կառույցի:
Կաթողիկոսը մերն է, եկեղեցին մերն է, ձեր ի՞նչ գործն է
Առաջին հայացքից կուռ և տրամաբանական հարցադրում է, գրեթե հակադրվելու հիմք չի տալիս: Անձամբ ես չեմ ճանաչում որևէ մեկին, ով չլինելով ՀԱՍԵ հետևորդ, պահանջում է կաթողիկոսի փոփոխություն կամ նոր ընտրություն:
Ես նույնպես նման պահանջ երբեք չեմ ներկայացրել ու չեմ ներկայացնելու: Ընդհանրության մեջ, եթե կաթողիկոսն ու եկեղեցին նույնական են, ապա մասնավոր դեպքերում նույնչափ առանձին են:
Ունի՞ արդյոք կաթողիկոսը քաղաքացիական ազատություններ և որպես քաղաքացի իրավունքներից օգտվելու հնարավորություն: Իհարկե ունի: Իսկ երբ կաթողիկոսը հանդես է գալիս որպես քաղաքացի, բնականաբար, մյուս քաղաքացիների հետ հայտնվում է նույն՝ հավասար իրավահարաբերությունների տիրույթում: Եվ այս պարագային ողբերգություն սարքելու բնավ կարիք չկա:
Կաթողիկոսը, ինչպես մեզնից յուրաքանչյուրը՝ անձ է, նաև՝ սխալական: Ինչո՞ւ առանձին իրավիճակներում կաթողիկոսը և եկեղեցին նույնական չեն: Պատասխանը շատ պարզ է:
Որևէ իշխանության մոտեցումը տարբեր հարցերի շուրջ չի կարող նույնական լինել բացառապես բոլոր քաղաքացիների համար: Անգամ այդ իշխանությանն ընտրած քաղաքացիների համար: Հակադրություններն ի սկզբանե են և դրանք գեղեցիկ են ճշմարտությունը որոնելու խոհերում:
Հակադրություններից փախչել պետք չէ: Նույնկերպ և հոգևոր առաջնորդի կամ հոգևոր իշխանության կրողի հայտարարությունը, որքան էլ այլ են կանոնները հոգևոր կառույցներում, կարող է չլինել նույնական, 100 տոկոսով ընդունելի նույն կառույցի ներսում, էլ ուր մնաց թե կառույցից դուրս:
Մե՞րն է արդյոք եկեղեցին: ՀԱՍԵ-ն վաղուց դադարել է զուտ եկեղեցի լինելուց: Այն ազգային մշակույթի ժառանգություն է: Ես հեթանոս էլ չեմ, բայց դրսից եկած իմ հյուրերին ցույց եմ տալիս Գառնու հեթանոսական տաճարը ու նույնությամբ՝ Գեղարդավանքը՝ որպես իմ ժողովրդի մշակութային-հոգևոր ժառանգություն:
Անկախ իմ ունեցած կրոնական հայացքներից, ես այդ մշակույթի պահպանողն ու կրողն եմ: Եթե ՀԱՍԵ-ի կյանքը սահմանափակվեր մենաստաններում, կառույցը չունենար հանրային գործընթացների մասնակցայնություն, ներառված չլիներ հասարակական կյանքի գրեթե բոլոր ոլորտներում, ապա այդ պարագայում վերոնշյալ հարցադրումը լիովին արդարացված կլիներ:
Բայց քանի որ գործում ենք համակեցության որակապես այլ կանոններում, իսկ հարաբերություններն ունեն այլ բնույթ, ուստի մենք պետք ունենք այդ հարաբերությունները նաև հստակեցնելու, բաղդատելու եղած խնդիրները:
Բնականաբար, սա ինձ իրավունք չի տալիս որևէ կերպ խառնվել եկեղեցու ներքին՝ դավանաբանական, աստիճանակարգային և այլ բնույթի գործերին կամ պահանջել կաթողիկոսի հրաժարական: Դա բացառապես եկեղեցու հոգևոր սպասավորների և հետևորդների մենաշնորհն է:
«Նավապետը լավ չի՞ նավարկել, օգնե՛ք, որ լավ նավարկի»
Այս միտքն իր վերջին հարցազրույցում հնչեցրեց Շիրակի թեմի առաջնորդը: Թող իմ այս հոդվածը դիտվի նաև այդ կոչին արձագանք, ոչ թե հակադրության, այլ՝ վերանայման ու խորհրդի միջոց: Սա ընդամենը կարծիք է, որը կարող է լինել ընդունելի և գերապատիկ անգամ եղկելի ու մերժելի:
ՀԱՍԵ-ն կարիք ունի վերափոխման, պայմանական ռեֆորմացիայի: Մեր եկեղեցին չի ապրել այդ ռեֆորմացիան: Ինչպես վերը նշեցի, եկեղեցին այլընտրանք չի ունեցել բավականին տևական ժամանակ, և դա է նաև հանգեցրել այս վիճակին:
Այս պահին պետք չունեմ քննարկելու միջնադարյան այնպիսի հզոր շարժումներ, ինչպիսիք էին թոնդրակյան կամ պավլիկյան շարժումները: Այլընտրանք ասելով՝ նաև նկատի չունեմ օրերիս մեջ գործող քրիստոնեական ուղղությունները՝ Եհովայի վկաներ, հիսունականներ, մորմոններ և այլք:
Չեմ տրվի նաև Կաթոլիկ և Հայ Առաքելական եկեղեցիները համեմատելու գայթակղությանը: Որքան էլ դա գայթակղիչ է՝ առանցքում ունենալով ռեֆորմացիան, համեմատել երկու եկեղեցիները նույնքան էլ մոլորյալ է:
Մոլորյալ է, որովհետև ստիպված ենք լինելու խախտել պատմական կենսամիջավայրը, անցյալի անհատի ամբողջ աշխարհը և գործունեության պայմանները: Եվրոպական ռեֆորմացիան անցում էր ընդհանուրից մասնավորի:
Խոշոր կամ զարգացած պետությունները՝ Գերմանիան, Անգլիան, Ֆրանսիան, Նիդեռլանդները և այլն, կաթոլիկությունից վերցնում էին իրենց մասնաբաժինը՝ հարմարեցնելով այն սեփական պետության կարիքներին:
Սա մեկնակետային տարբերությունն է հայկական հնարավոր ռեֆորմացիայի և եվրոպական ռեֆորմացիայի միջև: Մենք կարիք չունենք ընդհանուրից անցնել մասնավորի: Մենք խնդիր ունենք մասնավորը՝ մերը մերով կանոնակարգելու: Ինչպես նշում է Բլոկը. «Քրիստոնեությունը վաղուց արդեն պատմական կրոն է»: Պատմական՝ բառի միայն դրական իմաստով: Այսինքն՝ այս ուղու մեջ կարելի է անգամ հանգիստ թողնել քրիստոնեությունը և դավանաբանությունն ընդհանրապես:
19-րդ դարում մենք նման հնարավորություն ունեինք: Լուսավորական շարժումն ընդգրկեց կյանքի բոլոր բնագավառները, դրսում ուսանածները սկսեցին առաջ բերել թեզեր, որոնք եկեղեցու գերիշխող գաղափարախոսության փոխարինողներն էին:
Սկսեց ձևավորվել հասարակական կարծիք: Հայ մտավորականները հնարավորություն ստացան բարձրաձայնելու իրենց կարծիքը, արտահայտվելու հայ ժողովրդի կյանքին վերաբերող տարբեր, այդ թվում նաև՝ կրոնական և եկեղեցական հարցերի շուրջ:
Եղան նաև բոլորիս կողմից ճանաչված ու սիրված հոգևորականներ, որոնք ներքին լուսավորականության և ռեֆորմացիայի ծիլերի կրողներն էին: Խոսքս չսրելու և բուն թեմայից չշեղվելու համար չեմ նշի, թե ինչ ճակատագրի արժանացան նրանցից ոմանք:
Հայաստանյան ռեֆորմացիան հնարավոր է կազմակերպել ինքնամաքրման, եկեղեցու ներսի սպասավորների, եկեղեցու կյանքով մտահոգ անհատների և օրվա քաղաքականությունն իրականացնողների միջոցով: Միայն այս փուլում մենք կխուսափենք որևէ տեղ չտանող առճակատումներից, որոնք հնարավորություն կտան հերթական անգամ օգտվել երրորդ ուժերին:
Վահրամ Թոքմաջյան
MediaLab.am