Երևի թե շատերն են լսել «Ջաբրայիլի լեռներ» երգը, որը նվիրված է 13 զոհերի։ Ավելին, անկախ երգի բովանդակությունից, այն հնչում է հատկապես հարսանիքներին։ Եթե այսօր ամենաթույլ աշակերտին անգամ պատմությունից հարց տանք, մեկ բան հաստատ կիմանա՝ Ավարայրի ճակատամարտի թվականը։
Նման երևույթները պայմանավորում են հանրույթի հավաքական հիշողությունը, և որքան դրանք շատ ու միֆական լինեն, այնքան հանրույթը հեռու կլինի իրականությունից։ Օրինակ՝ քրիստոնյաները սիրում են խոսել «մահացու յոթ մեղքերից» և քեզ «կապացուցեն», որ այն պատվիրակված է Աստվածաշնչում։ Աստվածաշնչի շուրջ 40 անգամ ընթերցումը ինձ «յոթ մահացու մեղքեր» հասկացության հետ չի ժամադրել։
Պարզապես չկա, կամ ես չեմ գտել։ Այնպես, ինչպես Ջաբրայիլում լեռներ չկան, բայց դա լսողներին հետաքրքիր չէ։ Այնպես, ինչպես Ավարայրի տեղն այսօր ոչ ոք չի կարող ցույց տալ, բայց նորից հետաքրքիր չէ։ Ես խնդիր չունեմ Ավարայրի կամ «Ջաբրայիլի լեռներ» երգի հետ։ Չեմ էլ պնդում, որ Ավարայր չի եղել։ Խնդիրը հիշողության և այդ հիշողության միջոցով «ներկայի» ձևախեղումն է։
Այս հոդվածում, թերևս, հիշողության դիտարկումը կառուցում եմ «ներկա» բառի ազատ գործածությամբ, ինչպես դա կիրառում է Աննալների դպրոցի ներկայացուցիչ Մարկ Բլոկը։
Միջնադարում, երբ հյուսվում էր Ավարայրի լեգենդը, հյուսողները տեղյակ չէին «հավաքական հիշողություն» հասկացությունից։ Նրանք դա անում էին ժամանակի վարքականոններով։ «Հավաքական հիշողություն» ձևակերպումն առաջին անգամ կիրառում է Հուգո ֆոն Հոֆմանսթալը 1902 թ.՝ վկայակոչելով «մեր ներսում ամբարված մեր խորհրդավոր նախնիների ուժը» և «ակումուլացված հավաքական հիշողության կուտակված շերտերը»։
Սկսած 1980-ականներից՝ հանրային հետաքրքրությունը հիշողության նկատմամբ էապես աճել է: Մայքլ Կամենը, դա ի թիվս այլ գործոնների, բացատրում է բազմամշակութայնության աճով, կոմունիզմի անկումով, զոհ լինելը ցուցելու և զղջման քաղաքականությամբ (politics of vicitimization and regret)։ Հատկապես «զոհ լինելու» ցուցումն է, որ մեծապես ընկած է մեր հիշողության հիմքում։
Պատմություն գրելը շատ թանկ հաճույք էր և մատենագիրների գրպանին ոչ հասու։ Ուստի այն ավանդելու համար անհրաժեշտ էին պատվեր ու գաղափարական գիծ։ Իսկ պատվիրատուն ինքն էր թելադրում, թե ինչ կարող է գրել պատմիչը։ Պատվիրատուի կամքը միայն բավարար չէր։ Անհրաժեշտ էր նաև գաղափարական գծի արտացոլումը։
Իսկ այդ գիծը թելադրողը հիմնականում Եկեղեցին էր։ Այսինքն՝ 15 և ավելի դարեր հայ պատմագիտական միտքը Եկեղեցու տիրապետության տակ էր։ Գործ ունենք եկեղեցական շարադրանքով մի պատմության հետ, որը հնարավորություն չի տալիս ամբողջական պատկերացում կազմելու հայ ժողովրդի պատմության հիմնական դեպքերի մասին, քննական վերլուծության ենթարկել դրանք։
Եթե Եկեղեցին ասում էր, որ Վարդանը «սուրբ նահատակ» է, իսկ Վասակը՝ «ապազգային դավաճան», ապա 1400 տարի շարունակ մարդիկ այդ կերպ էին պնդում, մինչև չհայտնվեց մի Ադոնց ու կասկածի տակ դրեց այդ պնդումը։ Բնականաբար մարդկանց չպետք է մեղադրել, քանի որ համատարած անգրագիտության մեջ ապրող հայ բնակչությունը չէր կարող հասկանալ Եղիշեի՝ Վարդանի դպիրի մոտիվները կամ աղբյուրագիտական անաչառ հենքի բացակայությունը։
Նույնիսկ հիմա՝ 21-րդ դարի Հայաստանում, երբ 7 տարեկանից բարձր մարդկանց 98 տոկոսը տառաճանաչ է, աջ ու ձախ խոսում են մեդիագրագիտությունից, մարդկանց մի զգալի մաս ոչ միայն մասնակցում է պատմության կեղծմանը, այլ նաև՝ Փերֆեքթ ԹՎ-ների միջոցով մասնակցում է իրականության կեղծմանը։
Օրինակ՝ կան պնդումներ, որ Խորենացու տեքստի բնագիրը մենք չունենք։ Այսինքն՝ մեզ է հասել դարերի ընթացքում անընդհատ արտագրված օրինակը։ Իսկ այդ պարագայում շատ հավանական է, որ գործ ունենք ինքնուրույն խմբագրումների և հավելումների հետ։
Երբ Խաչատուր Աբովյանը փորձեց կիրառել նոր լուսավորականությունը և մասնակի կասկածի տակ դնել իշխող գաղափարաբանության հիմքերը, այդ թվում՝ որոշ լեգենդներ ու պատմության ազդեցությունը, պարզապես անհետ կորավ։
Խորհրդային փուլում գործ ունենք բացառապես այլ իրականության հետ։ Եթե սկզբից խորհրդային իշխանություններին անհրաժեշտ էր, որ խորհրդային ժողովուրդները մոռանան իրենց անցյալը, չփորձեն առանձնանալ կամ ինքնանույնականանալ ու տարրալուծվեն «խորհրդային մարդու» վեհ գաղափարի մեջ, ապա իրավիճակը փոխվեց Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ։ Պարզվեց, որ միայն «Զա ռոդինու, զա Ստալինա» կարգախոսը բավարար չէ, ու սկսեցին վերակենդանացնել անցյալի հերոսներին։
Այսինքն՝ պատմությունը նորից կիրառվեց որպես քաղաքական, քարոզչական գործիք։ Դա է նաև պատճառներից մեկը, որ հիմա մարդկանց զգալի մասը չի տարբերում գեղարվեստական ու գիտական պատմությունը և Վարդանանց պատերազմն ընկալում է Դեմիրճյանի գեղարվեստականության միֆերով։
Նույն այդ խորհրդային պատմագիտությունը վերցնում էր բոլոր ժողովուրդների անցյալի դրվագներ, դրանց հաղորդում էր սոցիալական ըմբոստության՝ դեռ այդ ժամանակների համար գոյություն չունեցող կոմունիստական ոգու շղարշ և ֆալսիֆիկացնում յուրովի։
Անկախությունից հետո մենք ընկանք մեկ այլ ծայրահեղության մեջ։ Մեր պատմագիտական միտքը մեծապես հայտնվեց դաշնակցական ազդեցության տակ, և այս միտումը շարունակվում է մինչ օրս։
Աշխարհի հնագույն ազգերից մեկը լինելու՝ մոլագարության հասնող գաղափարն էլ ավելի քանդեց մեր պատմագիտական օրինաչափությունը, իսկ երևույթների նեղ, շատ դեպքերում՝ միայն կուսակցական կամ կուսակցական գաղափարախոսության մեկնաբանության պրիզման վերջնական խեղաթյուրեց պատմության ընկալման և մեկնաբանման վերջին հույսը։
Պատմությունն այսօր էլ է կեղծվում՝ սոցմեդիայի, հեռուստատեսության, մամուլի ու ակադեմիական միջոցներով։ Նախկիններ ու ներկաներ դիսկուրսը նորություն չէ։ Եթե դուք կարդաք Հայաստանի մամուլը 1998 թ.-ից սկսած, ապա կտեսնեք, որ այդ փուլի իշխանությունը բոլոր ձախողումների մեջ մեղադրում էր նախորդ փուլի իշխանություններին։ Հետո արդեն՝ 2008-ից եկած իշխանությունը, նուրբ գծերով, բայց իր նախորդին, 2018-ից հետո եկածը՝ բոլոր նախկիններին ու այսպես շարունակ։
Եվ այս ամենը հայտնվում է դասագրքերում՝ խեղաթյուրելով բոլոր սերունդների ու հասարակական շերտերի պատմական ընկալումը, գիտակցումը։ Ջաբրայիլի լեռների և Ավարայրի տրիվիալ օրինակներով փորձեցի ցույց տալ, որ մեր հավաքական հիշողությունը երբեք հարցեր չի տալիս։ Այն նաև մեզ պարտադրում է խեղաթյուրել ներկան։
Վահրամ Թոքմաջյան
MediaLab.am