«Համերի հիշողություն» շարքը մարդկանց սննդային հիշողությունները վերականգնելու փորձ է: Այս շարքում համը դառնում է մարդու պատումը բացահայտելու և նրա հիշողության շերտերը թարմացնելու միջոց:
Համի հիշողությունը ոչ այնքան բաղադրատոմսի, որքան էմոցիաների մասին է: Դու կարող ես նույն ճշգրտությամբ պատրաստել այն, ինչ գրված է նոթատետրում, բայց չստանաս այն համը, որ կարոտում ես: Հետևաբար, սնունդը ավելին է, քան լոկ ճիշտ բաղադրիչներ օգտագործելը: Այն մեր էմոցիոնալ հիշողության մեջ ամուր տեղ է զբաղեցնում, դրա համար չեմ վախենա պնդել, որ մեզնից յուրաքանչյուրն ունի սննդային հիշողություն: Այս անգամ ես գնում եմ Նարինե Գրիգորյանի համային հիշողության հետևից՝ բացահայտելու ոչ թե դերասանուհուն, այլ Նարինկային՝ ինչպես բաբոն էր իրեն կանչում:
1989-1992 թվականներին Նարինեն ապրել է Արցախում, որտեղ ծնվել էին հայրն ու մայրը: Նրանք հետագայում տեղափոխվել էին Երևան սովորելու, այնուհետև աշխատանք գտել այստեղ, բայց երբ սկսվեց Ղարաբաղյան շարժումը, հասկացան, որ իրենց տեղը ծննդավայրում է: Սկզբում մորական տատի մոտ ուղարկեցին Նարինեին, ու այսպես հերթով բոլորը տեղափոխվեցին Արցախ: Նարինեն երեք տարի անցկացրեց Նորագյուղում (Ստեփանակերտից մոտ 17 կմ հեռավորության վրա է գտնվում) աշխարհագրության ուսուցչուհի տատի՝ Մարիա Ենգիբարյանի մոտ:
«Իմ բոլոր բեմադրությունները մանկությունից են գալիս, ու անգամ եթե այն պատերազմական է եղել, մեկ է, ես ջերմությամբ եմ հիշում: Պապս չորս գյուղի նախագահ էր, ու նրանց տանը միշտ շատ հյուրեր էին լինում, հետևաբաև նաև՝ շատ սնունդ»:
Համեղ սեղանի շուրջ հավաքված մարդիկ ոչ միայն վայելում էին տատի ձեռքի հացը, այլ նաև թոռների՝ հատուկ նրանց համար արված բեմադրությունները: Իսկ տատը իսկական ժրաջան մեղու էր՝ անդադար շարժման մեջ մի կոկիկ կին, որ մահացավ մինչև կյանքի վերջն աշխատելով:
Առավոտյան արթնանում էր վաղ, ու մինչև թոռները կզարթնեին, հացի խմորը արդեն մեծ թասի մեջ հասունացած, փթթուն սպասում էր հունցողներին: Սնունդ պատրաստելիս մարդիկ սկսում են միավորվել ոչ միայն հենց բուն պատրաստման շուրջ, այլ նաև՝ մեկը մյուսի: Կերակուրի պատրաստումը զրույց է. այն չի սահմանափակվում լոկ արդյունքի սպասումով՝ կշտանալով, ո՛չ, այն դառնում է մտերմացնող, իրար կապող միջոց, և դա՛ է պատճառը, որ դրվագներ կան, որոնք մարդիկ երբեք չեն մոռանում:
«Բաբոն մեկին ասում էր՝ պատառաքաղով ծակիր, մյուսը ծհանը (ծհանին նաև ասում են հացհան) ձեռքին վերցնում էր խմորը, մյուսը ալյուրն էր շաղ տալիս. բոլորը մասնակցում էին հացաթխմանը: Մեկ էլ բաբոն՝ շը՜րխկ, թոնրի պատին էր տալիս ու թխում իմ մանկության ամենասիրուն հիշողությունը»:
Առաջին հացը միշտ կուտ էր գնում, ու այդ օրը կովերը երջանկանում էին՝ բաբոյի թխած հացն ուտելով: Նարինեն ու մորեղբոր աղջիկը սրտատրոփ սպասում էին, թե երբ պիտի թասը իրենց ձեռքում հայտնվեր, որ լվանային: Բայց այս թվացյալ դանդաղ, ջանք պահանջող գործը սիրելի էր ոչ թե բուն աշխատանքի առումով, այլ դրա միջոցով առաջացած բովանդակության: Այն թույլ էր տալիս աղջիկներին մի կուշտ զրուցել, անհոգությամբ երազել, որովհետև պատերազմական իրականության մեջ մեծերը փորձում էին գոնե երեխաների համար ազատ երազելու հնարավորություն ստեղծել:
Նարինեն ողջ շաբաթ մնում էր տատի մոտ, մինչև ծնողները Ստեփանակերտից գնային գյուղ, նրանց հետ նաև՝ քեռու գերդաստանը, մյուս բարեկամները, որոնք աշխատանքի էին ողջ շաբաթվա ընթացքում: Հանգստյան օրերին բաբոն գնում էր կանաչիներ քաղելու ժենգյալով հացի համար, ու հետաքրքրական է, որ կանաչիները կտրատում էին տղամարդիկ, որ անմասն չմնային սովորույթից՝ ընտանեկան համախմբության, իսկ հարսները խմորն էին անում: Բաբոն կառավարիչն էր:
«Նա եզակի կանանցից էր իր սերնդակիցների մեջ, որ եկել էր Երևանում սովորելու: Հետևից պիոներ էր, դիմացից՝ թոշակառու, մեջքը՝ միշտ ուղիղ: Բաբոն շարժում էր, ժիր մեղու էր»:
Տատը գալիս էր Նարինեի ներկայացումներին, բեմ էր բարձրանում, լռեցնում բոլորին ու ճառ ասում, հետո պարտադիր բոլորի կարկաժը՝ գլուխը, համբուրում: Մարիա Ենգիբարյանը մեղվապահ էր ու ի՜նչ սիրով էր մեղր պատրաստում: Նա չորս զավակներ ուներ ու միշտ ամեն բան չորս մասի էր բաժանում՝ մինը՝ Ալիկին, մինը՝ այն մեկին ու այսպես շարունակ: Կարևոր չէ, որ Ալիկը Լենինգրադում էր ապրում, ու գուցե ճար չլիներ նրա բաժինը տեղ հասցնելու, կարևորը, որ տատն իր պատրաստածի միջոցով հոգ էր տանում, որ Ալիկը անմասն չմնար:
Նարինեն ասում է, որ թե՛ տատը, թե՛ պապը աշխատասեր ու ստեղծող մարդիկ էին: Պապը շատ արագ ու անվրդով էր ազատվում իր կոստյումից ու գրչից՝ փոխարինելով դրանք շինականի հագուստով ու բահով: Նա ջանասիրությամբ այգին էր մշակում՝ երկրաչափական հստակությամբ առանձնացնելով բանջարեղենի ու մրգի, ինչպես նաև ծաղկանոցի տարածքը: Պապի կովը, հավանաբար գնահատելով տիրոջ ջանքը, այգի մտնելիս ուշադիր էր, որ հանկարծ ծաղկանոց չմտնի, չվնասի ծաղիկներին ու գայթակղությանը չդիմանալով՝ հանկարծ չուտի դրանք:
«Պապս մահացավ 92 տարեկանում: Նա այգեգործությամբ սկսել էր լրջորեն զբաղվել 80 տարեկանում: Ասում էր՝ որ բահը վերցնում եմ, ինձ երիտասարդ եմ զգում: Պապս ուժեղանում էր այդ հողի հետ աշխատանքից»:
Հիմա, երբ Նարինեի՝ Արցախից տեղահանված բարեկամները Հայաստանում են, հաճախ են նրան հրավիրում խաշիլ ուտելու, որը նրա ամենասիրած կերակուրներից է: Թավայի մեջ նախապես բոված ցորենը եփելուց հետո լցնում են խորը ամանի մեջ, հետո «սարեր անում»՝ մեջը լցնելով յուղի մեջ տապակած սոխ, այնուհետև եզրերին ավելացնում մածուն: Հիմա, երբ տատի տուն այլևս հնարավոր չէ գնալ, Նարինեի մայրը շաբաթը մեկ խաշիլ է պատրաստում. երևի կարոտից է…
Նարինեն ծնողների ծննդավայրում ապրել է ընդամենը երեք տարի, բայց հիշողությունները այնքան պայծառ են ու լիքը, որ թվում է, թե ամբողջ կյանքն է Արցախում անցկացրել: Տատի տունը հիշելիս միշտ այնտեղ անթիվ մարդիկ կան, սիրուն՝ ճռճռան ճերմակ լվացք կա փռած ու թոռների համար նախատեսված ամառային տաղավար, որտեղ Լենին պապիկի նկարն էր դրված: Այստեղ զրույցները տատի հունցած խմորի պես շաղախվում, ձուլվում էին իրար ու ամուր կապ ստեղծում թոռների միջև, որ մինչև այսօր, անգամ երբ տատն ու պապն այլևս չկան, շարունակում է մնալ ամուր ու ազնիվ:
Ինչպե՜ս կարելի է մոռանալ տատի հավի թաղումը. սա ինը թոռների չարաճճիության, մարդասիրության ու համախմբված գործելու դրսևորումն էր: Բաբոն մի հավ ուներ, որ մի օր դուրս բերեց ու հայտարարեց՝ չի ապրի, բայց թոռները որոշեցին պայքարել կենդանու կյանքի համար: Մեծ թոռները՝ փորձվածին բնորոշ վստահությամբ օղի տվեցին կենդանուն, որ ուշքի գա, հավն էլ կարծես թե լավ արձագանքեց, որոշեցին ավելի առույգացնելու համար նորից օղի տալ: Մի խոսքով՝ չդիմացավ:
-Մենք՝ փոքր թոռներով, ուղղակի ականատեսն էինք այս ծեսի, որ գուցե հիմա զարհուրանք առաջացնի, բայց իրականում իմ ամենավառ հիշողություններից մեկն է: Երբ հավը շունչը փչեց, մտածեցինք, որ շատ ենք չարչարվել, պիտի քրիստոնյային վայել հուղարկավորել նրան:
Անցան գործի. ավագները կոշիկների արկղի մեջ դրեցին հավին, երկու հոգի սկսեցին ձևացնել, որ դուդուկ են նվագում, մյուսները գլխիկոր շարժվում էին թափորի հետևից: Երեք պտույտից հետո բաբոն դուրս եկավ ու սկսեց վազել թոռների հետևից, ու վերջին չորս շրջանը՝ վազելով պտտվեցին, բայց հուղարկավորությունը պատվով ավարտին հասցրին:
Նարինեի աչքերը փայլում են տատին հիշելիս ու ամեն դրվագի հետ, ինձ թվում էր, թե ես հաստատ գիտեմ Մարիա Ենգիբարյանին, հաստատ մի տեղ տեսել եմ նրան: Հետո հասկացա, որ երևի շատերիս տատերի՝ մեզ տված սերն ու գուրգուրանքը նույն ձևն ունի, ու նրանք են, որ մեզ տվել են ամենատաք հիշողությունները: Կան մարդիկ, որ մեզ համար տոն են ստեղծել, ու մենք երբեք չենք կասկածել, թե որքան դժվարությամբ է դա նրանց հաջողվել: Ես առաջին անգամ չէ, որ Նարինեի հետ զրուցում էի, բայց միայն այս անգամ նկատեցի, որ սկսել է արցախյան բարբառով խոսել:
Նրա գրական հայերենը, որ անուշ ձայնի հետ թովիչ երանգ էր ստանում, ընդմիջվում էր ոչ թե արցախյան բարբառային բառերով, այլ՝ երկար նախադասությամբ: Ինքն էլ է նկատել, որ երեսուն տարվա մեջ առաջին անգամ է, որ անընդհատ ուզում է բարբառով խոսել, իսկ զայրույթի պահին գրական հայերենը մտքին չի գալիս՝ բարբառով է զայրանում. հանցա կարոտից ա…
Կուշանե Չոբանյան
MediaLab.am
