Նրանք Գորիսի Գետափնյա թաղամասի հարևան 4 շենքերից էին:
Արցախյան պատերազմի, հրետակոծության շրջանում ծնված կամ վաղ մանկություն ունեցած չորս ընկերներ էին` Ռոբերտ Մաթևոսյանը, Էդիկ Օհանյանը և համադասարանցիներ Նարե Խաչատրյանն ու Լիլիթ Գրիգորյանը:
Նույնն էր և նրանց մահվան պատճառը… դատավճիռը՝ քաղցկեղ…
Իսկ նրանց թաղամասը հրետակոծության թիրախներից էր՝ մինչ այսօր շենքերի պատերին պահպանված բազում ակոսներով…
Սկզբում Նարեն էր… Այդ ժամանակ նա 7-րդ դասարանում էր, հիվանդ էր արդեն 2 տարի:
«Այդքա~ն քնքշանք, այդքա~ն նրբություն, այդքա~ն հմայք մի փոքրամարմին, փխրուն աղջնա՞կի մեջ… Նրա սովորելը, նրա ասմունքը, նրա շարադրությունները, նրա ձեռքի աշխատանքները,- հիշում է դրկից հարևանուհին` բուժաշխատող Եկատերինա Հայրապետյանը: – Նա ծաղիկների սիրահար էր: Տեսնել էր պետք նրա հրճվանքը, երբ խոտերի արանքում մի պստլիկ ծաղիկ էր գտնում ու կանչում. «Մա~մ, պուճուր ծաղիկը»:
«Սիրտս նորից է ճմլվում, երբ հիշում եմ, թե նա ինչպես էր ողջ մարմնով տենդագին դողում, երբ սկսվում էր հրետակոծությունը: Ոչ ոք ճշգրիտ չի կարող ասել, թե ինչու նրա երևակայությամբ լեցուն գլխում, հենց ուղեղիկում բույն դրեց այդ հիվանդությունը, բայց չեմ կարծում նաև, թե այդ սթրեսը հենց այնպես կշրջանցեր այդ զգայուն արարածին»:
«Ես Նարեի ու Լիլիթի առաջին ուսուցչուհին էի,- պատմում է Անահիտ Վարդևանյանը: – Նարեն տարիքին անհամեմատ զուսպ, խոսուն աչքերով, գերշնորհալի երեխա էր: Լիլիթը` ժպտերես, կյանքով լի, վարդագույն այտերով աղջնակ: Ես չեմ կարող ասել, թե որտեղից սկիզբ առան նրանց աղետալի հիվանդությունները, բայց որ պատերազմը խորշակեց նրանց մանկության դալար մարմին-հոգիները, փաստ է»:
«Քանի~-քանի անգամ մեր քաղաքն ապրեց այդ դժոխային սարսափը: Իսկ արկերի տարափը մեր դպրոցի վրա: Ի~նչ կատարվեց այդ օրը. դպրոցը զինվորական հոսպիտալ էր հիշեցնում՝ երեխաներին փնտրող ծնողների, հարազատների վայնասունով, դպրոցն օղակած շտապ օգնության մեքենաներով: Դաս էր, ու հենց դասասենյակների միջով անցան անտերները…»
«Լիլիթի մոտ ամեն ինչ կայծակի պես սկսվեց,- պատմում է մայրը՝ Սաթենիկը: – Նա սկսեց գանգատվել ազդրից դեպի աճուկային շրջան տարածվող ցավերից: Ում հարցնում էի` ասում էին, որ հասունացման հետ կապված երևույթներ են… Ախտորոշումից խենթացած` առաջինն աչքիս առաջ եկավ այն պահը, թե ոնց էր մեր պատուհանից 10 մ հեռու ընկած գրադի ալիքը տան մեջ շպրտել Լիլիթին, թե հետո ո~նց էր նա ամեն մի ձայնից վեր թռչում ու ճչում…»
Երկու քույրերի միակ եղբայրը` Էդիկը (հրետակոծություններից մեկի ժամանակ արկը, 3 պանել ծակելով, մտել-անցել էր նաև նրանց բնակարանով), էլի հասունացման տարիքի շեմին, Երևանում բուժման տևական կուրս էր անցել: Ու ասել էին, որ հիվանդությունը տեղի է տվել՝ նա ապաքինվել է: Էդիկի մայրը՝ Անահիտը, ամբողջ թաղամասին մատաղ էր բաժանել:
Էդիկի հետ կապված ուրախությունը դեռ չմարսած` Ռոբերտի ռենտգենաբանական հետազոտությունից նորից ջուր մաղվեց թաղամասի վրա. պարզվեց, որ ոտքի ու 
աճուկային շրջանի ցավերի սրացումը մրսածության, աճման շրջանի հետ կապված փոփոխությունների հետ կապ չուներ: Էլի նույն ախտորոշումով՝ Երևան, էլի տևական կուրսեր, էլի աներևակայելի ծախսեր…
«Ախր, ես այնպես էի ուզում ապրել, ես ո՞ւմ էի ինչ արել, որ…»- սա էր Ռոբերտի տված վերջին… հարցը:
Իսկ Ռոբերտի մայրը՝ Ալվարդը, հայացքը որդու պատից կախ լուսանկարին սառած, նրա ծննդյան օրն է հիշում. «1993 թվականի հունվարի 26-ն էր: Ցուրտ, գորիսյան մառախլապատ օր էր: Առավոտ շուտ զգացի, որ շտապ պիտի հիվանդանոց հասնեմ: Իմ երրորդ հղիությունն էր: Ես երկու աղջիկ ունեի: Գորիսի բանտի կողքով անցնելիս հրետակոծություն սկսվեց: Սարսափից համարյա անգիտակից ինձ հասցրին ապաստարանում տեղավորված հիվանդանոց: Երեխաս ծնվեց մոմի լույսի, հրետակոծության դղրդյունի տակ»:
Ռոբերտին հաջորդեց արդեն… «բուժված» Էդիկը…
…Էդիկի մայրը, որդու լուսանկարը տրամադրելու մասին լսելիս, խորը մտածմունքի մեջ էր ընկել. «Թող որդուս լուսանկարը մնա միայն մեր ալբոմում, լա՞վ»:
«Եթե առաջ ընդամենը կասկածում էին, ապա հեղինակավոր ամենատարբեր կառույցների ու գիտնականների վերջին տարիների հիմնարար հետազոտությունները հաստատեցին, որ սթրեսն իրոք քաղցկեղածին լուրջ գործոն է,- ասում է Ուռուցքաբանության ազգային կենտրոնի մանկական ուռուցքաբանության և քիմիաթերապիայի բաժնի պետ Գրիգոր Բադալյանը: – Այլևս անհերքելի գործոններից են քիմիական քաղցկեղածին նյութերի առկայությունը մթնոլորտում, միջավայրում, սննդում, ծնողների, առանձնապես` մոր օրգանիզմում»:
«Իսկ ինչ վերաբերում է պատերազմին, ի՞նչ ասեմ, մի՞թե կարող է լինել ավելի զարհուրելի սթրես թե´ վերարտադրողական տարիքի, թե´ հղի կնոջ, թե´ մանկան համար: Իսկ զենքե՞րը, տարածքի աղտոտվածությո՞ւնը անհայտ քիմիական նյութերով…»
Պատերազմն այդպես էլ հիշողություն չդարձավ, եկավ, խոշտանգեց ու ծանր-ծանր մնաց…
Լենա Հովսեփյան
Գորիս
© Medialab.am
Սույն նախագիծը իրականացվում է Եվրասիա համագործակցություն հիմնադրամի «Հայ-ադրբեջանական երկխոսություն նոր մեդիայի միջոցով» ծրագրի շրջանակներում եւ ֆինանսավորվում Մեծ Բրիտանիայի կառավարության կողմից: Հոդվածի բովանդակության համար պատասխանատու են հոդվածի հեղինակները: Այստեղ արտահայտված տեսակետները պարտադիր չէ, որ համընկնեն Եվրասիա համագործակցություն հիմնադրամի կամ Մեծ Բրիտանիայի կառավարության տեսակետներին:
