«Մեդիալաբի»՝ «Դպրոցից պետք է հանել «Հայ եկեղեցու պատմություն» առարկան, իսկ բանակից` քահանաներին». բանակում հավատաքննություն է իրականացվում» հոդվածը, որը լույս տեսավ հոկտեմբերի 17-ին, առ այսօր շարունակում է բուռն քննարկությունների, թեժ մեկնաբանությունների եւ վիճաբանությունների առարկա մնալ:
Հաշվի առնելով խնդրի շուրջ ստեղծված հետաքրքրությունն ու լայն արձագանքը, «Մեդիալաբը» ևս մեկ անգամ անդրադառնում է խնդրին՝ որպես թեմայի շարունակություն, փորձելով պարզել, թե ինչո՞ւ է հասարակության մի մասը եկեղեցին ու պետությունը նույնականացնում, որտեղի՞ց է գալիս կրոնի ազատության եւ մարդու իրավունքների մասին զուգահեռներին ուղղված թունավոր թշնամանքը, ի՞նչ քաղաքականություն է վարում պետությունն այս հարցում:
«Համագործակցություն հանուն ժողովրդավարության» կենտրոնի ղեկավար Ստեփան Դանիելյանն ասում է, որ եկեղեցու, պետության և ազգի նույնականացումն ունի դարերի պատմություն:
Դեռևս 8-րդ դարից սկսած եկեղեցին արաբների ճնշման տակ հրաժարվեց ազգային իշխանությունից, և ընդունեց իսլամ տիրապետողների իշխանությունը կրոնական համայքի՝ միլեթի կարգավիճակով: Ազգային աշխարհայացքի այդ հեղաշրջումը իրականացրել է Հովհան Օձնեցի կաթողիկոսը, որին, ըստ էության, պետք է համարել այսօրվա Հայ առաքելական եկեղեցու հոգևոր հայրը:
Մաշտոցը, Գրիգոր Լուսավորիչը, Խորենացին, Սահակ Պարթեւն այսօր հայ եկեղեցու ոխերիմ ընդդիմախոսները կլինեին, եթե ողջ լինեին: Դանիելյանը նշում է, որ նրանք բյուզանդասեր հոսանքի ներկայացուցիչներն էին: Խոսքը քաղաքակրթական ընտրության մասին է:
Օձնեցուց սկսած հիմք դրվեց ազգի և կրոնի նույնականացման աշխարհայացքը, որտեղ ազգային պետությունը անելիք չուներ:
Կամ պետությունը պետք է կազմակերպեր ազգային կյանքը, կամ եկեղեցին: Արաբները, հետագայում թուրքերը, պարսիկները հայկական եկեղեցին ճանաչել են պետական կրոն՝ միլեթի կարգավիճակով, փոխարենը հայ եկեղեցին նրանց է հանձնել աշխարհիկ իշխանության իրավունքը:
Այսինքն հայերը, ասորիները, ղպտիները և մյուս արևելյան քրիստոնեական և ոչ քրիստոնեական կրոնական համայնքները դարձել են իսլամական քաղաքակրթության բաղկացուցիչ մասը, ընդունել իսլամի պետաիրավական կարգն ու աշխարհայացքը:
Քրիստոնեական քաղաքակրթության մեջ գոյություն չունի «էթնիկ» կրոն հասկացությունը, այնտեղ կրոնը ունիվերսալ ինստիտուտ է: Իհարկե ոչ բոլոր հայերն են միանգամից ընդունել այդ իրողությունը և այդ պայքարը երկու հոսանքների միջև երկար է տևել: Կարելի է ասել, որ մինչև հիմա այդ պայքարը շարունակվում է:
Օսմանյան կայսրության ժամականերից, ինչպես հույներն ու հրեաները, հայերն էլ ունեին հատուկ կարգավիճակ, այսինքն՝ ազգ-կրոն՝ միլեթ: Դա իրավական հստակ կարգավիճակ էր,որն Օսմանյան Թուրքիայում կարգավորվում էր օրենսդրությամբ:
«Առնվազն 400-500 տարի մենք այդ կարգավիճակով ապրել ենք և մենք, համապատասխան իսլամական աշխարհայացքի, նույնականացրել ենք ազգը և կրոնը, որտեղ եկեղեցին ուներ որոշակի կարգավիճակ հարկահավաքության, ներհամայնքային դատական համակարգի, ազգային դպրոցների կազմակեպման և այլ հարցերում՝ փոխարենը պարտավորվելով «ազգը» հպատակեցնել իսլամ իշխանությանը: Հոգևորականները հանդիսանում էին այդ իսլամական տերությունների պետական պաշտոնյաները` համապատասխան անձնական և հարկային արտոնություններով»,- «Մեդիալաբին» ասում է Ստեփան Դանիելյանը:
Նրա խոսքով, պատմության այս հատվածը շատ խորը հետք է թողել հայերի գիտակցության վրա:
ԽՍՀՄ տարիներին Հայաստանում աշխարհիկ աշխարհայացք ձևավորվեց: Այսօր, սակայն, փորձ է արվում Օսմանյան Թուրքիայում ձևավորված պատկերացումներն նորից վերականգնել, այն է՝ ազգն ու կրոնը նունն են: Այստեղ մի շատ վտանգավոր սիմբիոզ է կատարվում. ունենալով քրիստոնեական քաղաքակրթության պետաիրավական նորմերին համապատասխանող օրենսդրություն և պետական կարգ, փորձ է արվում վերականգնել իսլամական քաղաքակրթությանը հատուկ ինստիտուտներ և պատկերացումներ: Դա չափազանց վտանգավոր է:
Ստեփան Դանիելյանի խոսքով, այսօր այդ պատկերացումները փորձում են տարածել դպրոցներում, բանակում և այլ հաստատություններում: Ազգը նույնականացնելով կրոնի հետ, փորձում են նույնականցնել նաև հայրենասիրությունը: Դա հակապետական մոտեցում է:
«Զինվորական կոմիսարիատերում արդեն կրոնական պատկանելության մասին հարցաթերթիկ են լրացնել տալիս: Ճշտում են` ով ինչ հավատք ունի, ինչը Սահմանադրության ու օրենքների խախտում է: Ոչ ոք իրավունք չունի նման հարցեր տալ աշխատանքի ընդունելիս կամ բանակ զորակոչելիս: Այդ հարցաթերթիկը լրացնելուց հետո արդեն հոգևորականները սկսում են «աշխատել» այն երիտասարդների հետ, որոնք սխալմամբ գրում են, որ իրենք այլ հայացքներ ունեն: Նրանց հետ դաստիարակչական աշխատանք են տանում»,- նշում է Դանիելյանը:
Ստեփան Դանիելյանը կարծում է, որ սա պետական մակարդակով է իրականացվում՝ հաշվի առնելով այն, որ վերջերս Պաշտպանության նախարար Սեյրան Օհանյանը Հայ Առաքելական եկեղեցուն պատկանելը նույնականացրեց հայրենասիրության հետ: Այսպիսով, նախարարը կասկածի տակ դրեց բոլոր նրանց հայրենասիրությունը, ովքեր Առաքելական եկեղեցու հետևորդ չեն, սակայն ծառայում են բանակում, կրում են զենք և սահմանի ամենավտանգավոր հատվածներում բոլորին հավասար մարտական ծառայություն են իրականացնում, իսկ նրանց հայրենասիրություն են սովորեցնում առանց զենքի ծառայություն անցնող զինվորական հոգևորականները:
«Իրոք զավեշտալի իրավիճակ է ստեղծվել»,-ասում է Դանիելյանը:
Ըստ Ստեփան Դանիելյանի, նման քաղաքականությունը շատ լուրջ խնդիրներ է առաջացնում պետական գաղափարախոսության, օրենսդրության և իրավունքի ոլորտներում, որովհետև Հայաստանի իրավունքներն ու օրենսդրությունն այլ փիլիսոփայությամբ են կայացել, համենայնդեպս մինչև վերջին ժամանակները:
Սա հակաիրավական դաշտ է և հակաքաղաքացիական գաղափարախոսություն է ձևավորում:
Այս ամենի հետևանքով, նրա խոսքով, ինքներս մեզ համայնքի կարգավիճակում ենք դնում, ինչն աբսուրդ է:
Ստեփան Դանիելյանը նշում է, որ Թուրքիայում մեծ ջանքեր ներդրեցին, որպեսզի այդ կրոնապետական գաղափարախոսությունից ձերբազատվեն և մոդեռնացնեն իրենց պետությունը:
Խոսքը Քեմալ Աթաթուրքի ռեֆորմների մասին է: Մեզ մոտ հակառակ գործընթացն է տեղի ունենում, ինչն աբսուրդ է:
«Մեզ մոտ քաղաքացիական արժեքների վրա են հիմնված Սահմանադրությունը, օրենսդրությունը, կրթությունը և այլն, և հանկարծ ինչ-որ անհասկանալի ուղղությամբ ենք թեքվում: Հոգևորականներն արդեն պետական չինովնիկների ֆունկցիաներ են կատարում դպրոցներում, բանակում և այլ վայրերում, փորձելով վերականգնել Օսմանյան Թուրքիայում ունեցած իրենց լիազորությունները»,- ասում է նա:
19-րդ դարի հայ գրողներն ու ազգային գործիչները հենց այդ մոտեցումն էին քննադատում, ասում էին, որ պետք է ստեղծել ազգային պետություն, պետք է ժամանակին համընթաց զարգանալ, նրանց ընդդիմանում էին հոգևորականները, որոնք մտավախություն ունեին, որ կկորցնեն իրենց արտոնությունները:
«Կան պետության ղեկավարներ, որոնք իրոք չեն հասկանում, թե ինչ են անում, պետական մտածողություն չունեն, և կան հոգևորականներ, որոնք իրենց շահերն են առաջ տանում, իրենց անձնական լծակներն են ցանկանում մեծացնել»,- ասում է Դանիելյանը:
Նա նկատում է, որ եկեղեցին այսօր սերտաճած է իշխանության հետ, կաթողիկոսը, Արարատյան թեմի փոխանորդը և էլի մի քանի հոգի մեծ հաշվով իրենցից օլիգարխներ են ներկայացնում և հաշվետու չեն ոչ ոքի առջև, այդ թվում Էջմիածնի միաբանների առջև, որոնք իրավունքներն ու արժանապատվությունը նույնպես պարբերաբար խախտվում է:
«Նույն կաթողիկոսը հաշվետու չէ հոգևորականների առաջ, հոգևորականներն իրենց հերթին հաշվետու չեն իրենց թեմերին ու ծխերին: Յուրաքանչյուրը ենթակա է իր վերադասին և պատասխանատու չէ իր ստորադասի առջև: Սա է բանաձևը»,- ասում է Ստեփան Դանիելյանը:
Նրա խոսքով, հոգևորականները պետք է հասկանան, որ այնպիսի համակարգերում, որտեղ քաղաքացին հպատակի է վերածվում և սահմանափակվում են նրանց իրավունքները, ապա նույնը կատարվելու է նաև իրենց հետ:
«Այսօր հոգևորականներից շատ-շատերը փորձում են պաշտպանել իրենց իրավունքները եկեղեցու ներսում, կամ էլ գոնե տրտնջում են պատերի տակ,-ասում է Դանիելյանը:- Նրանք պետք է հասկանան, որ որպեսզի իրենք ունենան իրավունքներ և արժանապատվություն, ապա նույնը պետք է ունենան նաև մյուս քաղաքացիները, և փոխեն իրենց հռետորաբանությունն ու աշխարհայացքը և վերադառնան քրիստոնեական քաղաքակրթություն»:
Ռոզա Հովհաննիսյան
© Medialab.am
