Երբ հինգերորդ կուրսն ավարտելուց անմիջապես հետո գնացել էի աշխատանքի ընդունվելու, ինձ աշխատանքի ընդունող Վահան Իշխանյանը ասել էր՝ ինչի մասին կարող ես գրել, ասել էի՝ բացի մշակույթից, ամեն ինչի։ Ինձ միշտ թվացել է մշակույթը, ասենք՝ օրթոպեդիայի կամ թերմոդինամիկայի պես մի բան է ու մասնագետ պիտի լինես, որ խոսես։ Մի անգամ, չգիտեմ լուրջ էր ասում, թե՝ կատակով, Վ. Իշխանյանն ասաց՝ երևի դրա համար եմ գործի վերցրել, որովհետև բանասիրականից ով գալիս էր, ասում էի՝ ի՛նչ ես ուզում գրել, ասում էր՝ մշակույթի։
Այդ օրվանից մշակույթի մասին շատ զգուշավոր եմ խոսում, քանի որ դրա մասին խոսում են բոլորը։ Բայց վերջին քննարկումը՝ կտավները դպրոցներ տանելու ու աշակերտներին մշակույթի հետ «շփելու» մասին, խթանեց գրել «մշակույթի մասին»։
Խորհրդային ժամանակ, ցածր դասարաններում մեզ տանում էին տիկնիկային թատրոն շաբաթը մեկ անգամ։ Մեր բախտը բերել էր, դպրոցը տիկնիկայինից Սայաթ- Նովա փողոցն էր բաժանում ընդամենը։ Բայց տիկնիկային թատրոն ավտոբուսներով գալիս էին ամենահեռավոր դպրոցներից նաև։ Տիկնիկային թատրոնը ես չեմ սիրել փոքր ժամանակ, հիմա եմ սիրում։ Բայց տիկնիկային թատրոնը գնալը տոն էր։
Նախ՝ մշակույթը մի հետաքրքիր առանձնահատկություն ունի՝ միասին նայելու պահանջ կա միշտ, հիացմունքդ կիսելու անհրաժեշտություն։ Այդպես են նաև ուրիշ, օտար քաղաքները։ Անպայման մեկը պիտի լինի կողքիդ, որ ասես՝վա՜խ։ Տիկնիկային թատրոնում մշակույթ կար։
Մենք սովորում էինք մեզ պահել դահլիճում։ Մեզ, նախքան ներկայացումը սկսելը, հեքիաթասացը՝ տիկին Անգինը, իր սիրուն հայերենով զրուցում, հեքիաթ էր պատմում, մինչև ներկայացումը կսկսվեր։ Մենք իմանում էինք՝ ինչպես են օգտվում հանդերձասրահից, բուֆետից, ինչպես են պահում մարդիկ իրենց անտրակտի ընթացքում։
Մենք «շնորհակալություն» ասել էինք սովորում հանդերձապահուհուն, երբ մեր վերարկուները մեզ էր տալիս, մենք գիտեինք, որ այն մետաղական օղակը, որ նա մեզ տալիս էր վերակուն վերցնելիս, չպիտի կորցնենք։
Սա նույնպես մշակույթ է։ Մենք իմանում էինք հետնաբեմը ինչ է, ոնց են խաղացնում տիկնիկներին, շփվում էինք Երվանդ Մանարյանի հետ ու հետո, երբ ֆիլմերում նրան տեսնում էինք, մենք արդեն իրեն գիտեինք, ինքը մեր ծանոթն էր։
Հետո, երբ փոխադրվում էինք ավելի լուրջ դասարաններ, մեզ դպրոցում պատանի հանդիսատեսի թատրոնի աբոնեմենտ էին տալիս։ Թատրոն գնալը լուրջ բան է։ Մեզ հնարավորություն էին տալիս առանց համազգեստի գալ։ Պետք էր շնորհքով հագնվել։ Մենք մուտքի մոտ մեր աբոնեմենտները տալիս էինք տոմս ստուգող կնոջը։ Աբոնեմենտի վրա երեք վանդակ կար՝ երեք անգամի հնարավորություն էր ամեն կիսամյակ։ Մեկը ջնջվում էր, մյուս երկուսը խնամքով պահում էինք։
Պատանի հանդիսատեսի շենքը Մոսկովյանում էր, մեր դպրոցից թատրոն մի քանի մետր էր։ Բայց մեզ հետ ներկայացման գալիս էին ամենահեռավոր դպրոցներից, ավտոբուսները շարվում էին Մոսկովյան փողոցում ու սպասում։ Թատրոնը եթե ասեմ ինչ է՝ շատ շաբլոն կլինեմ ու անհամորեն սենտիմենտալ։ Դպրոցականի համար թատրոնը, ներկայացումը, լույսերն անջատվելը, վարագույրը՝ կրկնակի այն էր, ինչ չասացի։
Մերոնցից ոմանց նկատողություն էին անում, բայց ես շատ լավ հիշում եմ, որ մեր «խանգարածը» տխմար լկտիություն չէր, այլ շատ ստացված հումոր ու ռեպլիկ։ Մենք կրթվում էինք։ Մեզ կրթում էին։ Պատանի հանդիսատեսի թատրոնի ներկայացումներից, օրինակ՝ հիշում եմ սովորել եմ «Ասեղի հրվանդանը»։ Ներկայացման մեջ այդ արտահայտությունը կար, ու ես տանը նայեցի հանրագիտարանում։ Պարզվեց՝ Աֆրիկայի հարավում է։
Պատանի հանդիսատեսի թատրոնում իմացանք, որ այնքան էլ լավ չի նայվում, երբ տարիքն առած դերասանուհին դպրոցականի դեր է կատարում՝ մազերը երկու հյուս արած, իսկ քառասունին մոտ տղամարդը շորտերով թռչկոտում է բեմին։ Մենք սովորում էինք հավանել ու չհավանել ու ձևակերպել՝ ինչու։ Սա մշակույթ է։
Հետո մեզ տանում էին կինոթատրոն։ Էլի ոտքով։ «Պիոներ» կինոթատրոնը Տերյան փողոցում էր, այսօր դա «Պաուլաներ» ռեստորան-սրճարանն է։ Սա էլ է մշակույթ՝ վատ իմաստով։ «Պիոներ» կինոթատրոնը մեզ զգալ տվեց, թե ինչ հաճելի բան է, երբ անծանոթ մարդիկ միասին երկու ժամ նույն զգացմունքների մեջ են լինում, միավորվում են, ապրում են միասին, հետո լույսերը վառվում են, ու դուք, որ մինչ այդ անծանոթ մարդիկ էիք՝ երկու ժամ ընդհանուր բան ունեիք, էլ չասեմ, եթե ֆիլմը հուզական էր՝ միասին հուզվել էիք կամ՝ ծիծաղել։ Սա էլ մշակույթ է՝ միասին հուզվելու և ուրախանալու մշակույթ։
Տարիներ առաջ մի հեռուստահաղորդում կար՝ «Կարոտ», կարծեմ։ Ամեն անգամ մի գյուղի մի ընտանիքի պատմություն էր։ Ինձ դուր էր գալիս, անկեղծ էր։ Ու մի այսպիսի բան նկատեցի. նկարում էին հիսունին մոտ ամուսինների իրենց տանը, իրենց այգում։ Նրանց հագին ամենօրյա հագուստ էր, ոչ կոկիկ, մազերը չհարդարած։ Դա 2000-ականներն էր։ Ու հեռուստալրագրողը ուշադրություն է դարձնում պատին կախված լուսանկարին՝ մեծ շրջանակի մեջ։
Պարզվում է՝ տանտիրոջ ծնողներն են ջահել ժամանակ, խորհրդային ժամանակների հիսուն տարեկան գյուղացի մարդիկ։ Նկարում տղամարդը կոստյումով էր, սպիտակ վերնաշապիկով, կինը՝ կոկիկ սարաֆանով ու սպիտակ բլուզով, մազերը հարդարած։ Նրանք գնացել էին լուսանկարչատուն, որ նկարվեն։
Մշակույթը պահանջում էր, որ լուսանկարչատուն գնալիս տեսքդ ու ժպիտդ պետք է վայելուչ լինեն։ Նրանց զավակները նկարահանվելու համար հեռուստալրագրողներին ընդունել էին այն շորերով, որով նախորդ օրն էին։ Մշակույթ էր փոխվել։ Եվ այստեղ բոլորովին խորհրդային փողկապի ու կոստյումի և հետոյի ավելի ազատ հագուստի նախապատվության հարց չէ, այլ մշակույթի և մշակույթի վայր այցելելու մասին։
Մեզ տանում էին պետական թանգարան և պատկերասրահ։ Անկեղծ, եթե դպրոցական այցերս չլինեին, ես պատկերասրահ գնացողը չէի։ Ինձ միշտ թվացել է, թե քարացած կյանքի մեջ երեխան հետաքրքրություն չի կարող ունենալ։ Բայց երբ դու գնում ես ընկերներիդ հետ, դրա համար հատուկ օր է տրամադրվում, ու անգամ եթե դա քեզ շատ չի գրավում՝ դու նայում ես, կարդում ես ցուցանմուշի կամ կտավի տակ գրառումը, հետո՝ հաջորդ օրը, երբ դասընկերներիցդ մեկը հարցնում է՝ հիշո՞ւմ ես․․․, դու հիշում ես, կամ ինքը հիշեցնում է։
Չեմ կարող ասել, թե դպրոցական տարիներին ինձ անսահման հետաքրքրում էր նկարչությունը, մանավանդ ցուցահանդեսները։ Չէ, ինձ հետաքրքրում էր առատ ձյան ժամանակ «Երիտասարդական» մետրոյի թմբուկից սահելը, «Փուչիկի հայաթում» աղջիկ-տղա թիմով ֆուտբոլ խաղալը, «Հեքիաթ» սրճարանը, իմ ուզած ֆիլմերը «Մոսկվա» ու «Նաիրի» կինոթատրոններում։
Բայց ես ու իմ հավատարիմ դասընկերուհի Զարուհի Ներսիսյանը այնքան էինք մտել Երևանի պատմության թանգարան, որ եթե մեզ վստահեին որևէ ռուսախոս տուրիստի՝ հրաշալի ման կտայինք Երևանի պատմության թանգարանի հին շենքով՝ մզկիթի բակում։ Դա մշակույթ էր, որ առաջանում էր միասին մի տեղ գնալու գաղափարից։ Իմ թանգարանացուցահանդեսային հավատարիմ ընկերուհի Զարուհի Ներսիսյանի հետ, պայուսակներս քաշ տալով, նախապես որոշած գնացել էինք Ռուդոլֆ Խաչատրյանի ցուցահանդես։
Մեզ դուր էր եկել լուրջ ցուցահանդեսի այցելուի մեր կարգավիճակը։ Ցուցահանդեսը հսկող կինը ուզում էր մեզ բացատրել նկարի բովանդակությունը ու գոմի պատկերով կտավի տակ գրված хлев բառը ինքը մեզ համար թարգմանեց՝ «հաց»։ Զարուհին ծիծաղեց, ես էլ ռուսերեն լավ գիտեի, բայց այդ օրն իմացա, որ хлев-ը գոմն է։ Սա էլ մշակույթ է՝ իմ հասկանալով։
Անհամեստություն չդիտվի, բայց փոքր ժամանակ ինձ թվում էր՝ մեր տանը աշխարհի բոլոր գրքերը կային։ Ես գրադարան գնալու կարիք, գոնե այդ տարիքում, հաստատ չունեի, թեև հետո էլ չունեի։ Ես կարդալ չէի սիրում փոքր ժամանակ, և եթե ամոթ չլիներ, ծնողներս ինձ կտանեին բժշկի դրա համար, իրենք լավ տառապում ու անհարմար էին զգում։
Երբ չորրորդ դասարանում ամառային մի պարապ օր ասացի՝ ուզում եմ գնալ գրադարան, հայրս վեր թռավ տեղից, արագ հագնվեց ու պատրաստվում էր տանել Խնկո-Ապոր գրադարանում գրանցեր։ Բայց ես արդեն ունեի իմ նախընտրած գրադարանը։ Ես ուզում էի մենակ գնալ, ինքնուրույն։
Սուրբ Սարգիս եկեղեցու մոտ էինք ապրում, ու հին ընթերցողը կհիշի եկեղեցու կողքի հինգհարկանի կարմիր շենքի տակ, բաց շագանակագույն հին դռներով, փոքր քառակուսի ապակիներով շատ հին գրադարան կար։ Ամեն անգամ կողքով անցնելիս ինձ գրավում էր գրադարանի գրքերի հնությունը։ Շատ ամաչելով մտա ու ասացի, որ ուզում եմ գրանցվել։ Միջին տարիքի կին էր, մի քիչ խիստ, բայց գրագետ խստություն էր։ Ասաց՝ ընտրի՛ր։
Ես այնքան ամաչկոտ էի, որ երազելով հինգ ժամ ընտրել, կարծեցի անհարմար է, ու արագ վերցրեցի առաջին պատահածը՝ «Պինոքիոյի արկածները»։ Ես, իհարկե, հասկանում էի, որ տանը խանդավառությամբ չէին ընդունելու, բայց որ այդքան կհիասթափեցնեմ՝ չէի պատկերացնում։ Պինոքիոն ինձ չհետաքրքրեց, ինձ թվաց՝ հեքիաթ է, իսկ ես հեքիաթներ չէի սիրում։ Հետո արդեն հասկացա, որ շատ լավ գործ է։ Առանց կարդալու հետ տարա՝ պարտաճանաչ սպասելով, որ վերադարձնելու վերջնաժամկետը լրանա, որովհետև կարծում էի՝ շուտ չի կարելի տանել։
Խստաբարո արտաքինով կինը վերցրեց, ինձ թվաց պիտի ասի՝ ընտրիր, իսկ ինքը սկսեց հարցեր տալ։ Ես չէի կարդացել։ Հաջորդ գիրքը չեմ հիշում ինչ էր, բայց ես կարդում էի, որ իրեն պատմեմ՝ օտար ու խստաբարո կնոջը, բայց գրագետ խստությամբ, հակառակ դեպքում՝ էլ չէի գնա։ Ա՛յ այս ամբողջը մշակույթ է։
Երբ աղջկաս ինը տարեկանում տարա Տրետյակովյան պատկերասրահ, ու ինքն ինձնից թուղթ խնդրեց, նստեց հատակին ու գրանցեց իր հավանած կտավների ու հեղինակների անունները, նշելով նաև թվականը, ինձ թվաց՝ այդ երեխան ինձնից գրագետ է, իսկ հետո տանը բացեց ու կարդում էր դրանց մասին։
Սա մշակույթ էր։ Որ ձեզ հանկարծ չթվա, թե գովաբանում եմ ինձ կամ երեխայիս, ասեմ, որ Պիկասոյի թանգարանում տասներեք տարեկան տղաս ծիծաղում էր մեզ վրա ու ասում․ «Մի հատ թղթի կտոր տուր՝ ես սրանից հենց հիմա նկարեմ, արա՛, ստեղ բան չկա»։ Նստել էր հատակին ու նկարում էր, ես ունեմ պահած այդ «կտավը»։ Անկեղծ եմ ասում, սա նույնպես մշակույթ է։
Իհարկե, չեմ պատկերացնում ազգային պատկերասրահից արժեքավոր կտավները ավտոբուսով Նորագավիթի դպրոց տանելը, թե՞ էլի պիտի բավարարվենք Չեխով-Պուշկին-Աղբալյան գումարած Այբ, Շիրակացի, Քվանտ շառավղով, բայց ավելի մշակութաբան է ավտոբուսներով կամ ոտքով աշակերտներին սովորեցնել մշակույթի օջախ ելումուտ անելը։
Ի դեպ, Հենրիկ Սիրավյանի ցուցահանդեսն է Մարտիրոս Սարյանի տուն-թանգարանում։ Համ էլ Սարյանի տուն-թանգարանը կտեսնեն։ Անկասկած, մշակույթ է։
Լուսինե Հովհաննիսյան
MediaLab.am
