Այբբենարանս ու իմ բաքվեցի Իռան

Իռան Նոր տարուց առաջ Մոսկվայից զանգել էր։ Ասում էր՝ չես պատկերացնի, բոլորիդ համարները ջնջվել էին հեռախոսից, ու ինձ թվաց, թե էլ չեմ գտնի ձեզ, հազիվ գտա համարդ, մի հատ մամայիդ համարն ասա։

Իռան Բաքվից Երևան եկավ 1988-ի ամռանը։ 88-ին նա 22 տարեկան էր։ Իռայի հայրը մորս՝ հոր կողմից միակ հարազատն էր, միակ մարդը, որ կրում էր մորս ու մորս հոր ազգանունը։ 33 տարեկանում գնդակահարված հոր ու կյանքի անհեթեթ դասավորությամբ, բոլորովին օտար քաղաքում երկրաշարժի տակ մնացած շատ մեծ ընտանիքից հետո Իռայի հայրը, այսպիսով, մորս միակ ազգականն էր հոր կողմից։ Նոր տարուն որ զանգել էր, ասում էր՝ մամայիդ համարը որ կորցրի՝ շատ տարօրինակ զգացում էր, ոնց որ վերջին թելը կորցնեի։ Իռայի պապն ու մորս պապը հարազատ եղբայրներ էին՝ Բաղդասարն ու Ղուկասը։ Իրենց տները դեմ-դիմաց էին՝ լուսավոր, լավ տներ։ 

Իռան Բաքվից Երևան եկավ հոր, մոր, երկու եղբայրների, երկու հարսերի, եղբոր երեխաների հետ։ Եկան շատ ժամանակին։ Սումգայիթից հետո հավաքվեցին ու եկան։ Չսպասեցին Բաքվի աղետին։ Քանի որ շուտ զգացին, որ պիտի դուրս գան Բաքվից՝ եկան շնորհքով, հանգիստ, տեղափոխեցին կահույքը, բերեցին ունեցվածքը։ Հայաստանում քիչ տեղահանված բաքվեցիներ կային, որոնք այդպես՝ ըստ արժանվույն, տեղավորված լինեին Երևանում, ինչպես մորս հայրական կողմից միակ ազգական հորեղբայր Վազգենի ընտանիքը։ 

Ապրում էին Նորքի բարձունքում, ճոպանուղու հարևանությամբ գտնվող «Անահիտ» հանգստյան տանը։ Նրանց այցելության գնալը հաճույք էր, որովհետև ճոպանուղի նստելու միակ առիթն էր նաև։ Միակ առիթն էր «Անահիտ» հանգստյան տան միջանցքներում հանդիպելու մարդկանց, որոնք քաղաքացի լինելով, ապրում էին մի համայնքով, երևանցիներիս համեմատ շատ քաղցրալեզու էին, եթե կռիվ չէին անում իրար հետ։

Նրանք եկան ժամանակին, մեծ աղետից առաջ։ Եվ այդ էր պատճառը, որ Իռայի մեծ եղբոր դաշնամուրի դասատու գեղեցկուհի կնոջ միակ մեծ ափսոսանքը դաշնամուրն էր, որ չկարողացան բերել։ 

Երևանն ընդունել էր նրանց ըստ արժանվույն։ Իռայի հայրն աշխատանքի ընդունվեց երկաթգծում, որովհետև Բաքվում ամբողջ կյանքում պատասխանատու պաշտոնի էր եղել երկաթգծի վարչությունում։ Կմտածեք՝ էն ճարպիկ, օձի լեզու ունեցողներից է. լրիվ հակառակը։ Ոնց որ Էրմիտաժի աշխատակից լիներ՝ բարձրահասակ, հունական դիմագծերով, առատ, ճերմակ մազերով, անհնար բարեկիրթ։ Իռայի երկու եղբայրներն ինժեներ էին՝ տեղավորվեցին գազի վարչությունում։

Մեծ եղբայրը նաև Բաքվի կոնսերվատորիան էր ավարտել ու ավել փող վաստակելու համար ուշ երեկոյան նվագում էր ռեստորանում։ Կինն արդեն դաշնամուրի դասատու էր երաժշտական դպրոցներից մեկում, երեխաներն արդեն դպրոց ու մանկապարտեզ էին գնում ու հայախոս էին։ 

Ուրախանում էինք նրանց ստացված կյանքով։ Իրենց ստացված կյանքը նույնիսկ իրենց էր հաջողություն թվում, ոչ թե միայն մեզ՝ կողքից։ 

«Բնակարան պիտի առնենք» ծրագիրը հենց իրականացնեին՝ լիարժեք երջանիկ էին։ Մեծ, ուրախ, մեկը մեկից սիրուն մարդկանցով ընտանիք էր։ Իրոք, արտաքնապես շատ սիրուն էին բոլորը։

Իռան հետաքրքիր շրջապատ էր ուզում՝ մակարդակով։ Աշխատանքի էր տեղավորվել «Երևաննախագիծ» ինստիտուտում։ Մեր տանը շատ էին լինում, ու քանի որ ուրախ, խելացի, հաջողակ մարդիկ էին, նրանց ընդունելը մեզ էլ էր զվարթացնում։ 

Իռան ուրախ, թեթև աղջիկ էր, բայց մեծ կենսական ուժով։ Ու երբ թեթև բնավորությամբ ուրախ Իռան ճաշի սեղանի շուրջը, մի օր մեր տանն ասաց՝ հայերեն գրել-կարդալ պիտի սովորեմ, ամոթ է, ես շատ ոգևորվեցի․ դեպքերը համընկել էին իմ հայրենասիրական հորմոնալ փոթորկի տարիների հետ։ 

Իմ կյանքի ամենալուրջ ու սիրելի գիրքը առաջին դասարանի Այբբենարանս էր։ Դա առաջին «իմ գիրքն» էր, ոչ թե իմ առաջին գիրքը, այլ առաջին իմ գիրքը։ Դպրոցն էր տվել Այբբենարանը, ինձ վստահված առաջին իմ գիրքն էր։ Ուրիշ ոչ մեկին էլ չէր պատկանում, իմն էր։ 

Ինչ ուզեի՝ կանեի, իսկ ես ուզում էի միայն բարձիս տակ դնել, ձեռքիս պահել, թերթել, փակել՝ հոտ քաշել։ Կազմել էի, ու կազմը փակում էր գրքի շապիկի շատ առույգ նկարը՝ տղա ու աղջիկ, երկու աշակերտ՝ կապույտ ֆոնին։ Հետո կազմեցի թափանցիկ կազմով, որ երևա շապիկը։ 

Երբ մարդիկ Աստվածաշնչի մասին են ասում՝ իմ կյանքի կարևոր գիրքը, ես իրենց ասածը հասկանում եմ Այբբենարանիս միջոցով, իրենց նկարագրած զգացումները ես ունենում եմ Այբբենարանիս հանդեպ։ Իմ կապույտ Այբբենարանը առաջին դասարանի եթե ոչ ամեն օրը, ապա որոշ օրերի գոնե դրսի եղանակը, տառի հետ կապված դեպքերը, զգացողությունները մանրամասնորեն հիշեցնում են։ Այսքանն աշնանն ենք անցել, ա՛յ, էս տառերն անցնում էինք ձմռանը՝ Կրուպսկայայի դպրոցի առաջին հարկի դեպի հետնամասի փողոց նայող դասասենյակում, որ հետո խաղասենյակ էր։ Այբբենարանի վերջում «Հասմիկի նամակն» էր, որն այն ժամանակ ինձ պոեզիայի գլուխգործոց թվաց․ 

«Իմ լավ տատի, քաղցրիկ տատի, Կարոտել եմ քեզ շատ-շատ, Ի՞նչ կլինի գիրս կարդաս՝ Վեր կենաս գաս Արտաշատ»։ 

Այբբենարանի անկյունների շերտերը բացվում էին՝ արդեն այնքան էի բացել-փակել։ Խնամքի և հոգատարության առաջին փորձս Այբբենարանի հանդեպ էր եղել։ «Վ» տառի տակ մի տեքստ կար, որ մտորումների տեղիք տվեց վաղ հասակում. 

«Մեր Շավարշը նավապետ է։ Նա շատ լավ է վարում նավը։ Վարոսը Շավարշի նավի վրա նավաստի է։ Վարոսը լավ նավաստի է։ Օ՜, նավավար, նավավար, Արշավիրը ընկավ վար»։ Չեմ չափազանցում, պարբերաբար մտածում էի՝ եթե Շավարշը նավապետ է, Վարոսը՝ նավաստի, Արշավիրը որ ընկավ ջուրը, ինչո՛ւ նրանցից ոչ ոք չօգնեց, կամ արդյոք Շավարշն ու Վարոսը մեղսակից էին Արշավիրի ծովն ընկնելուն։ Թե՞ վար ընկնելը բոլորովին ծովն ընկնել չէր նշանակում։ 

Բայց ես միշտ համոզված էի, որ Արշավիրը ծովն ընկավ։ «Մ» տառի տակ «Արան, Մարին միասին, Նամակ տարան Մինասին» տողն էր, «Է» տառի տակ Էմմա վերնագրով տեքստն էր։ Սա համեմատաբար երկար էր ու դասարանում համարվում էր բարդ տեքստ։ Քանի որ կարդալ սովորել էի նախքան դպրոց գնալս՝ հպարտ կարդացի ու սպասում էի ընկեր Ասատրյանի գովքին, հենց ավարտեցի, ընկեր Ասատրյանը տանը պատրաստած տեքստը՝ առանց նախատեսելու, որ ես կարող էի անթերի կարդալ, արտաբերեց. «Փոխանակ տնազս անես տանը՝ դա՛սդ կարդա»․․․ 

Իմ դրսի կյանքի ամենադաժան օրերից մեկն էր։ Տանը հյուր էինք ունեցել, որը ճանաչում էր ընկեր Ասատրյանին, ու հաղորդել էր, որ ես նմանակում եմ դասղեկիս։ Ահա այդ պատճառով՝ «Մեր Էմման շատ լալկան է» դասը սև թղթի պես հիշում եմ։ «Յ» տառի տակ 

Մայիսի մեկն էր, ու Հայկը մեկնում էր Մոսկվա.

– Հա՛յկ, այս նամակը Մոսկվայում կտաս հայրիկիս:

– Շատ լավ, Հայկուհի՛։

«Թ» տառի տակ՝ «Վաղուց, շատ վաղուց էր այդ։ Թշնամին գրավել էր մեր երկիրը։ Նա ավերում էր մեր գեղեցիկ քաղաքները»։ Ու ես պատկերացնում էի, թե ո՛նց է թշնամին ավերում մեր տան մոտի մթերայինը, «Գալանտերեա» խանութը, շենքի հետևի այգին, սղիկը։

 Ձկնորս Ձոնիկն էլ շատ էր սիրում ձուկ բռնել։

 Ձմեռային արձակուրդից առաջ Այբբենարանի տոնն էր՝ դեկտեմբերին։ Ու ինձ «Պ» տառն էր հասել։ Ինչ անտանելի տխրել էի, որովհետև «Պ»-ն չէր իմ սիրած տառը, ու «Պ»-ին նվիրված բանաստեղծական տողը, որ պիտի արտասանեի հանդեսին՝ բոլորովին պոետիկ չէր։ Աննկարագրելի ամաչկոտ էի, բայց մոտեցա դասղեկիս՝ ընկեր Ասատրյանին, ու խնդրեցի տառս փոխել։ Շատ արագ գտնվեց մեկը, որին «Պ»-ն ոչնչով ավելի վատը չէր թվում, քա «Է»-ն, ու ինձ հասավ «Է»-ն ու «Է»-ին նվիրված մյուս հերթական բանաստեղծական գլուխգործոցը։ 

Այբբենարանի տոնին բարձր դասարանցիներից մեկը՝ Նաիրա անունով մի կոկիկ աղջիկ, որի առաջին դասարանի դասղեկը նույնպես ընկեր Ասատրյանն էր եղել, արտասանում էր «Մի հոկտեմբերիկի» բանաստեղծությունը, ու փորձերի ժամանակ հենց հասնում էր՝ «Դրոշ պիտի պահես մի օր Քո ամրացած ձեռիկներում» տողին, ես հաճույքից անջատվում էի. ի՜նչ չքնաղ էր թվում ինձ այդ բանաստեղծությունը, ո՜նց էի երազում ես արտասանել․ 

«Արև ունես քո աչքերում, Քո աչքերում, քո ձեռքերում, Քո այդ փամփլիկ թաթիկներում, Քո խատուտիկ աչիկներում։ Քո խատուտիկ աչիկներով Պիտի նայես մի օր հեռուն, Դրոշ պիտի պահես մի օր Քո ամրացած ձեռիկներում, Ու չմարող իմ երգերով Պիտի գնաս դեպի գրոհ…»։ 

Տարիներ հետո պարզեցի, որ Չարենցի բանաստեղծությունն է։ 

Այբբենարանս բնակարանի տեղափոխության ժամանակ պահել էի, միշտ դասավորելիս հատուկ տեղ ուներ Այբբենարանս, մինչև ուսանող դառնալս պահել եմ։ Իսկ ավելի ճիշտ՝ մինչև Բաքվից Երևան եկած Իռայի հայերեն սովորելու որոշման օրը։ 

Իռան այնքան լուրջ դեմքով էր խոսում հայերեն տառերի իմացության կարևորության մասին, որ ես ոգևորված, մանավանդ որ տարիները համընկել էին իմ հայրենասիրության հորմոնալ փոթորկի ժամանակահատվածին, հանեցի Այբբենարանս ու տվեցի նրան, խնդրեցի լավ պահել, խնդրեցի վերադարձնել, պատմեցի՝ ինչքան եմ սիրում Այբբենարանս։ Իռան խոստացավ «как зеницу ока»՝ աչքի լույսի պես պահել։ Հետո հարցրեց՝ միգուցե ուրիշ տեղի՞ց գտնեմ Այբբենարան, տեսնում եմ՝ շատ թանկ բան ես տալիս։ Ես հերոսաբար տվեցի նրան։

Իռան առաջինը գնաց Երևանից։ Որոշեց ու գնաց։ Մոսկվա։

Առանձնապես գաղափարական երանգ չտվեցինք Իռայի գնալուն, դե, Իռան էր՝ բնավորությամբ թռի-վռի, աշխույժ, մի տեղ չնստող մարդ։ 

Երբ զարմացա գնալու որոշման վրա, մանավանդ որ հրաշալի միջավայրում էր աշխատում, ասաց՝ ինձ լուրջ չեն ընդունում հիմնարկում, ես իրենց մակարդակը չունեմ։ Իռան, իհարկե, չէր գնալու մոսկովյան էլիտայի մեջ գտնելու իրեն, ու երբ ասացի՝ «Մոսկվայում յառմռկայում ես աշխատելու, էնտեղ ավելի սնոբ միջավայր ա» ասաց՝ Մոսկվայում ինչ տեսակ մարդ ասես որ չկա, Երևանում շատ կոնկրետ տեսակավորված ա, ու ես իմ տեղը չեմ գտնում։ Եսիմ։ 

Իռան գնաց։ Հետո, գնաց մայրը՝ մորաքույր Օֆելյան, որին ամուսինը երբեք Օֆիկ չէր ասում, ասում էր՝ Օֆելյա։ Գնաց այլ աշխարհ։ Անսպասելի ու ոչինչ չբացատրած որոշեց ինսուլտ ստանալ Երևան տեղափոխվելուց մի տարի անց։ Առողջ, ուրախ, կատարյալ հումորով ու միայն հայերեն խոսող բաքվեցի Օֆելյան։ Երգում էր հայկական սիրուն երգեր, արտասանում էր մեր սեղանի շուրջը։ Մի հրաշալի մարդ գնաց։ 

Հետո ծանր տարիները հայտարարեցին իրենց մոտալուտ գալստյան մասին։ 

«Անահիտ» հանգստյան տանը պայմանները դեռ լավ էին։ Նրանք տրանսպորտի խնդիր չունեին։ Ճոպանուղին Չարենցի փողոցից տանում էր վերև՝ Նորք ու Նորքից իջեցնում քաղաքի կենտրոն։ Իրենք այնքան էին սիրում այդ ճոպանուղին։ Երևանը մանրամասն սիրում էր Բաքվից եկած հորեղբայր Վազգենը, ուր գնում էր՝ հիացած պատմում էր, թե ինչ լավ վաճառողուհիներ են, ինչ լավ վարորդներ են, ինչ հիանալի բան է անընդհատ հայերեն լսելը, ինչ չտեսնված տեղ է Նորքը, ինչ լավն է «Անահիտ» հանգստյան տունը, ինչ հանճարեղ բան է ճոպանուղին, ինչ լավն են բոլոր երևանցիները։ Նրա երջանկությունն ավարտվեց կնոջ հեռանալով։ 

Մի օր, մութ օրերին, չէր տեսել, ու տանը ինչ-որ շատ սուր բան էր մտել աչքը, հասցրել էին հիվանդանոց, վիրահատել էին։ Մի աչքը չէր տեսնում էլ։ Երբ հասանք հիվանդանոց, առաջին բառը, որ ասաց սա էր․ «Ի՜նչ ինտելիգենտ, լավ բժիշկներ են»։

Մի դժկամ օր, մետրո իջնելիս հանդիպեցի Իռայի մեծ եղբորը՝ կնոջ հետ։ Մեծ տոպրակներ էին առել, հարցրեցի՝ էս ինչ եք անելու, ասացին «Вещи должны упаковать, решили уехать» (Իրերը պիտի դասավորենք, որոշել ենք գնալ)։

Մետրոյի «Երիտասարդական» կայարանում ես հանպատրաստից ելույթ ունեցա ապշանքից, բացատրեցի, թե ինչ լավ պայմաններում են ապրում, բաղնիք-զուգարանը ամեն մեկինը իրենց սենյակում էր, երեք առանձին սենյակ ունեին, աշխատանք ունեին, ընկերներ։ Հետո բացատրեցի, որ Մոսկվայում չունեն հարազատներ, որոնց տուն գնան, ու տանտերերը շատ ուրախանան իրենց գալով, իսկ մենք ուրախանում ենք իրենց զանգով ու մեր տուն գալու ցանկությամբ։ 

Հետո բացատրեցի, որ հազիվ սխալն ուղղվել էր, ու երեխաներն արդեն հայախոս են։ Հետո էլի շատ հուսահատ բաներ ասացի, ու ասացի՝ գնացե՛ք, մենք կդիմանանք վատ պայմաններին, որ ձեր մյուս տեղահանման ժամանակ էլի տեղ ունենաք գալու։

Այնքան էի հուզված, որ գնացողներն էին ինձ գրկել ու գոտեպնդում։ Ու այդպես «գոտեպնդված» բաժանվեցինք, Իռայի մեծ եղբայր Վահանը շրջվեց ու մետրոյում բարձր իմ հետևից կանչեց. «Как красиво ты любишь свою страну!» (Դու ի՜նչ գեղեցիկ ես սիրում քո երկիրը)։ 

«Свою страну» արտահայտությունը ահավոր էր, սառեցնում էր մինչ այդ եղած ամբողջ ջերմությունը, «свою страну», ո՞նց, գոնե ձեզ ամեն ինչ տվեց «страна»-ն, ո՞ւր եք գնում։ Այն ժամանակ ես դեռ ամեն ինչին մի կողմից էի նայում՝ մեր կողմից։ Հետո գնաց մյուս եղբայրը՝ ընտանիքով։ 

Վահանը Ռուսաստան տեղափոխվելուց մեկ տարի անց հանկարծամահ եղավ՝ սրտի կաթվածից։ Շքեղ տղա էր։

Ինը հոգանոց փայլուն ընտանիքից «Անահիտ» հանգստյան տանը մնաց Վազգեն հորեղբայրը։ 

Ես չիմացա նույնիսկ՝ Իռան տառերը սովորե՞ց, թե՞ չէ։ Բայց Այբբենարանս կորավ։ Երբ ծանր տարիներն անցան, մի օր մեր տան պատշգամբում նստած թեյ էինք խմում մորս Վազգեն հորեղբոր հետ, որը ձմռանը գնում էր աղջկա մոտ, գարնան առաջին իսկ օրը, երբ գարունը միայն օրացույցի վրա էր դեռ՝ գալիս էր Երևան, մի քանի օր կորչում էր կնոջ գերեզմանի մոտ, հետո հագնվում էր սիրուն՝ նա առանց փողկապի քաղաք դուրս չէր գալիս ու գալիս էր մեր տուն։ 

Ու մի օր խնդրեցի Այբբենարանս գտնի։ Խոստացավ։ Մի քանի օրից եկավ, ասաց՝ ամբողջ տունը քանդել է, չի գտնում։ Խնդրեց, որ գամ ինքս փնտրեմ։ Ինքն արդեն հանգստյան տանը չէր ապրում։ Հանգստյան տնից Բաքվից տեղահանվածներին հանել էին, ու Մասիվից Ջրվեժ գնացող ճանապարհին մի շենքում էին տեղավորել։ Փնտրեցինք, փնտրեցինք ու չգտանք Այբբենարանս։

2019-ի վերջին օրերին՝ Նոր տարուց մի քանի օր առաջ, Իռան վախեցել էր, որ բոլորիս համարները կորցրել է, որ մեզ էլ չի գտնի։ Այբբենարանս կորցրեց, հիմա էլ՝ հեռախոսահամարները։

Մոսկվայում շատ լավ է ապրում, ապահով է ապրում։ Բայց տագնապել էր, որ հեռախոսահամարները կորցրել է։ Սոցցանցերում չկա՝ ժամանակ չունի։ Երեկ sms գրեցի Իռային՝ մեկ նախադասություն. «Հայերեն տառերը սովորել էի՞ր դու վերջը»։ Պատասխանեց՝ «нет, к сожалению не выучила, но есть надежда» (Չէ, ցավոք չսովորեցի, բայց հույս կա): 

«Անահիտ» աշխույժ պանսիոնատն հետո սեփականաշնորհվեց, վերանորոգվեց, դարձավ հյուրանոց, համացանցում հայտարարություն գտա, թե վաճառվում է՝ «Զանգահարեն միայն ռեալ գնորդները»։

Լուսինե Հովհաննիսյան

MediaLab.am