Բարեգործություն, նվերներ տալ կամ հանգանակություններ կատարել: Երևույթներ, որ նույնքան հին են, որքան մարդկության գիտակցված պատմությունը: Նշված երևույթներից յուրաքանչյուրն ունի յուրովի մեկնություն, ընկալումների առանձին դաշտ, մատուցումների տարբերություններ:
Դեռ հին աշխարհի տարբեր ավանդական արարողակարգերի ժամանակ մարդիկ միմյանց նվերներ էին մատուցում, և որքան թանկարժեք էր նվերը, այնքան բարձրանում էր նվիրատուի կարգավիճակը:
Այն մարդը, որը նվերին նույն կերպ չէր պատասխանում, հայտնվում էր վատ վիճակում։ Նշանակում է` միմյանց նվերներ տալը դառնում էր սոցիալական կարգավիճակի հաստատման և սոցիալական շերտավորման գործիք։
Բարեգործություն կոչվածը նաև լավագույն չափիչ է հասարակության սոցիալական շերտավորումները բացահայտելու համար: Մեր հասարակությունը ծայրահեղ բևեռացված է:
Պայմանական միջին խավի մասին պատկերացումները կրում են սոսկ թվային՝ սահմանափակ բնույթ, որոնք որևէ աղերս չունեն իրականության հետ:
Այս ծայրահեղ բևեռացվածությունը հնարավորություն է տալիս խոշոր ռեսուրսներ ունեցողներին բարեգործության անվան տակ յուրովի վերաբաշխել հանրային բարիքը և սեփականությունը:
Երբ 19-րդ դարում կամ 20-րդ դարի սկզբին հայ մեծահարուստները հովանավորում էին հայ երիտասարդների՝ դրսում կրթություն ստանալը, դա նորմալ էր:
Երբ նրանց փողերով երբեմն բացվում էին հիվանդանոցներ, դա էլ էր նորմալ, քանի որ պետություն չկար, և այդ գործառույթի մի մասը հարուստները վերցնում էին իրենց վրա:
Հիմա կա պետություն: Որը նաև կոչվում է սոցիալական: Ամեն տեսակ բարեգործությունը, եթե դա պարզապես մեկենասություն չէ բառի դասական իմաստով, հարվածում է պետության հիմքերին:
Յուրաքանչյուր բարեգործություն ցույց է տալիս, որ պետությունը թույլ է: Յուրաքանչյուր բարեգործություն միտված է հասարակության լայն խմբերին ավելի մուրացիկ դարձնելու, կարճաժամկետ մակարդակում սոցիալական խնդիրներ լուծելու և որոշակի սոցիալական բողոքներ կանխելու:
Այդ բարեգործությունները միտված են նաև օլիգարխների, այստեղ ես նկատի ունեմ ինչպես օլիգարխ՝ դասական իմաստով, այնպես էլ մեծ կազմակերպությունների ղեկավարներին, ոչ իրավական կամ օրենքի խախտումով ձեռք բերած միջոցները լեգիտիմացնելու ու մարդկանց աչքում նրանց մերօրյա բարի հերոսներ դարձնելուն:
Արդյունքում՝ նրանք ընկած են քաղաքական այն հիվանդ համակարգի հիմքում, որը փչացնում ու կործանում է պետությունը:
Մենք բոլորս կարծես համակարծիք ենք նախորդ ռեժիմի բացասական բովանդակության շուրջ: Կապիտալը, օլիգարխիկ համակարգը և իշխանության կրողները սերտաճած էին:
Բարեգործությունները կատարվում էին որոշակի սոցիալական լարվածություն թուլացնելու, կարիքի մեջ գտնվող զանգվածների նկատմամբ առավելություն ստանալու, դժգոհության ալիքներ մեղմելու համար:
Դրանց արդյունքում ձեռք բերված սոցիալական պաշարն ակտիվորեն կիրառվում էր քաղաքական գործընթացներում. «Վերևն՝ Աստված, ներքև…»:
Այդ բարեգործությունը կրում էր և հիմա էլ շատ դեպքերում կրում է մի թիքա հացի ու բերանի հետ կատարվող գործողության բնույթ, որը պարզապես խիստ ինտելեկտուալ հասարակություններում կոչվում է գռեհիկ հայհոյանք:
Մեզ նման հասարակություններում մեխանիզմը շատ պարզ է: Դու անազնիվ միջոցներով ձեռք բերված ունեցվածքի շատ փոքրիկ տոկոսը բաժանում ես աղքատներին և նրանց դնում պարտավորվածի կարգավիճակում:
Ստեղծում ես բազմության սոցիալական հենարան և դառնում պետությանը մրցակից: Շատ դեպքերում բարեգործությունը դառնում է իրական չարիք:
Ստացվում է նաև, որ դու եկեղեցի սարքելու միջոցով Աստծունը տալիս ես Աստծուն, իսկ այ Կեսարինը, այսինքն՝ պետությանը, գռփում ես:
Բարեգործության հակառակ՝ բացասական կողմը, մարդուն անկարողունակ և ուզվոր դարձնելն է: Երբ դու կարիքավոր մարդուն տալիս ես 20.000 դրամ, նրա մեջ կոտրում ես աշխատելու ցանկությունը:
Երբ դու մարդուն տալիս ես մի տոպրակ պարեն ու այդ մասին աղաղակում տարիներով, բոլոր հնարավոր ռեսուրսներով, արդեն բարեգործ չես: Մեզանից շատ խելացի մի մարդ՝ Կանտը, մտորելով բարեգործության մասին ասում էր. «Բարեգործություն անողը չպետք է դա ժպիտով անի»:
Կեղծ բարեսրտությամբ մատուցելով և օգտվելով աղքատության փակ շղթայի մեջ գտնվող մարդկանց կրթական ցենզից՝ դու զրկում ես մարդուն՝ ինքն իրեն հարց տալու հնարավորությունից և մտայնությունից:
Այդ հարցը հետևյալն է. «Իսկ ինչո՞ւ եմ ես այս վիճակում»: Իսկ նա այդ վիճակում է, քանի որ պայմանական բարեգործը զավթել է հանրային բարիքը, չի վճարել հարկերը, շահագործել է աղքատին, էլ ավելի է աղքատացրել, դիզել է անազնիվ մրցակցության շնորհիվ:
Այստեղ շատ կարևոր է ուշադրություն դարձնել հետևյալ առանցքին. կյանքի ցածր որակ ունեցող երկրներում բարեգործական համակարգի գործունեությունն ուղղված է հասարակության նույն տեսակի վերարտադրմանը, ինչը ենթադրում է, որ բարեգործական ծրագրերն ուղղված են կարիք ունեցող խմբի տարրական պահանջմունքների բավարարմանը, որն իրականացվում է մարդասիրական օգնության շղարշի տակ (սնունդ, անհրաժեշտ պարագաներ):
Զարգացած երկրներում, որտեղ պետությունը կարողանում է լուծել սոցիալական ապահովության խնդիրները, բարեգործությունն ուղղվում է սոցիալական փոփոխությունների իրականացմանը, որը հետապնդում է հանրային քաղաքականության բարելավման, կրթական մակարդակի բարձրացման, սոցիալական բարեկեցության, միջոցների բևեռացման նվազեցման և այլ նպատակներ։
Նախորդից ժառանգած բարեգործական համակարգը հիմա էլ ունի նույն՝ կարիքավոր խմբի վերարտադրման բովանդակությունը: Ուստի իշխանությունը կարիք ունի գործուն մեխանիզմների ներդրմամբ հակակշռել նախորդ իներցիային:
Հնարավոր է՝ բերվող օրինակը վատն է, բայց, օրինակ՝ ԽՍՀՄ-ում հասկացել էին բարեգործության ինչպես դրական, այնպես էլ բացասական կողմերը:
Այդ պետությունը, ունենալով ամբողջատիրական բնույթ, բնականաբար պետք է իր ձեռքում կենտրոնացներ նաև այս գործիքը: Բարեգործությունն օրենքով արգելվեց 1929 թվականին: Իհարկե, մենք չենք ասում, որ պետք է օրենքով արգելել բարեգործությունը, սակայն խստիվ կանոնակարգել անհրաժեշտ է:
Հ. Գ. Բնականաբար, մենք չենք կարող բացասական անկյան տակ դիտարկել բարեգործության բոլոր, հատկապես իրական ազնիվ մղումներով դրսևորումները, որոնք ակնհայտ են դառնում կարճ ժամանակի ընթացքում:
Մենք բացասական ենք դիտարկում քաղաքական բարեգործությունը, որը փորձում է լեգիտիմացնել լայն զանգվածների հարստահարումը, անազնիվ ճանապարհով կուտակած ունեցվածքը, պետությունից գողացվածը:
Վահրամ Թոքմաջյան
MediaLab.am