1905-1907 թթ. Ռուսաստանում ընթանում էր մի գործընթաց, որն անվանում են ռուսական առաջին հեղափոխություն: Կենտրոնական իշխանությունները, որպեսզի կանխեն գործընթացների տարածումը ծայրամասերում՝ գուբերնիաներում, սկսեցին հրահրել միջէթնիկ կոնֆլիկտներ:
Ամեն ինչ շատ պարզ էր, հանճարեղ, բայց՝ արյունոտ:
Տարբեր ազգային փոքրամասնություններ կրոնական կամ ազգային հողի վրա բախվում են միմյանց հետ ու ժամանակ չի մնում մասնակցելու հեղափոխական գործընթացներին:
Գոնե այդպես է մեզ ավանդում պաշտոնական պատմագրությունը: Այդպես սկսվեցին հայ-թաթարական բախումները: Եթե պնդենք, որ մինչ այդ հայերը և թաթարները ապրում էին հաշտ ու համերաշխ, ապա տղայական զանցանք գործած կլինենք պատմության հանդեպ:
Առանց կրակի ծուխ չի լինում: Կենտրոնական իշխանությանը, ինչպես հետո պարզվեց, այս կոնֆլիկտները ձեռնտու եղան երկու առումով՝ քաղաքական, իսկ հետո նաև՝ սոցիալ-տնտեսական:
Իսկ թե ինչ տեղի ունեցավ հետո, բոլորս գիտենք, հետևանքների կրողն ենք ու մասնակիցն առ այսօր:
Անցել է 115 տարի: Տարբեր երկրներ այլևս կարիք չունեն իրենց տարածքներում հրահրելու հայ-ադրբեջանական բախումներ: Երկու կողմից էլ կան բավարար չափով մարդիկ՝ ներառվելու այս վտանգավոր գործընթացի մեջ:
Ինչո՞վ է այն վտանգավոր:
Աշխարհասփյուռ հայությունը շատ լավ է անում, երբ խաղաղ ակցիաներ է կազմակերպում տարատեսակ դիվանագիտական ներկայացուցչությունների, դեսպանատների և միջազգային կառույցների առջև:
Որքան շատ ու խաղաղ ծածանվի Հայաստանի Հանրապետության դրոշը, այդքան լավ մեզ համար:
Երեսուն տարի արդեն մենք աշխարհին համոզում ենք, որ ագրեսոր չենք, որ մենք իրացրել ենք ազգերի ինքնորոշման անքակտելի իրավունքը, որ մենք ստիպված դիմել ենք բնական պաշտպանության, որ այլատյաց չենք, որ չունենք կրոնական հանդուրժողականության խնդիր:
Գիտե՞ք՝ ադրբեջանցին իմ հոգսը չէ: Ես կարիք չունեմ նրա վարքագիծը քննարկելու: Իմ հոգսը իմ հայրենակիցն է:
Հիմա, ի՞նչ կարծիք է կազմելու իր բալկոնում նստած ամստերդամցին, երբ տեսնում է, որ 10 մարդով ծեծում են մեկին: Լավ:
Մի պահ ընդունենք, որ դա մեկն էր այն նախահարձակ խմբից: Առաջին սկսել են, հետո թողել-փախել՝ թողնելով էդ մեկին:
Լավ, ընդունեցինք, որ ճիշտ եք այդ կռվում ու ծեծել եք: Լայվ ինչո՞ւ եք մտնում, ինչո՞ւ եք բորբոքում առանց այն էլ շիկացածը, ինչո՞ւ ես հարվածի տակ դնում մեկ այլ երկրում ապրող քո ազգակցին, որը 10 մարդով պաշտպանվելու հնարավորություն էլ չունի:
Միմյանց սխալ չհասկանանք, հարգելի՛ ընթերցող: Ես չեմ ասում, որ մենք խելոք կանգնենք, իրենք գան ու մեզ ծեծեն: Երիցս ոչ:
Խոսքը երեսուն տարիների արածը տաքգլխությամբ ջուրը նետելու մասին է: Խոսքը սեփական ազգակցի անվտանգությունը չհարգելու մասին է, խոսքը աշխարհին ներկայանալու մասին է:
1990-ականների մեր դիվանագիտությունը գերմարդկային ջանքեր գործադրեց հատկապես ծայրահեղ իսլամական երկրներին համոզելու, ապացուցելու, որ սա կրոնական պատերազմ չէ:
Սա գոյության կռիվ է: Սեփական հողում անվտանգ ապրելու կռիվ: Եվ մեծ հաշվով հաջողեց: Այն, ինչ հասկանում էին Հայաստանում երեսուն տարի առաջ, փաստորեն չի հասկանում մի լայն շրջանակ:
Իրական կռիվը սահմանին է: Այնտեղ փամփուշտներն են իրական, մարդկային խեղված ճակատագրերը, սեփական հողի համար կյանք տվող ու մարող երազանքները:
Սրա լավագույն բնութագիրը տվել է Վանոն. «Մեկ ազգ – մեկ հայրենիք» թեմայով խոսելիս «ազգասեր» մեր բերանները Լենինականից Ղարս լայնքով ճորթելուց առաջ արժե հիշել, արձանագրել՝ թեկուզ ցավ տա, և չմոռանալ երբեք, որ Ղարաբաղյան պատերազմի չորս տարիներին Սփյուռքից (մոտիկ ու հեռու) այդ պատերազմին մասնակցեցին 50 հոգուց ոչ ավելի կամավորական…»
Մենք ոչինչ չե՞նք սովորում պատմությունից: Ուզում ենք կրոնական սրման ու ծայրահեղականության ևս մեկ մսաղացո՞ւմ հայտնվել:
Ու սա ձեռնտու է նաև այն պետություններին, որտեղ ընթանում են այդ բախումները: «Ձեռնտու»-ն այն բառը չէ: Կենտրոններին ձեռնտու է, թե՛ քաղաքական, իսկ հետագայի համար նաև՝ սոցիալ-տնտեսական առումով:
Այստեղ հսկայական անելիք ունեն դեսպանատուն կոչվածները: Բոլոր այն երկրներում, որտեղ ընթանում են բախումները, մենք ունենք դեսպանատներ: Դրանք պետք է իրենց մեջ կամք գտնեն՝ ներքին խնդիրները մի կողմ դնելու, իրականում համայնքները միավորելու, բռնությունից զերծ պահելու և խոհեմ ազգ ներկայանալու համար: Բայց այս մեկը կարծես ռոմանտիկայի ժանրից է:
Եթե չլրջանանք այս պահին, հետևանքները շատ ծանր են լինելու: Ու ծանր են լինելու մեր անպաշտպան ազգակիցների համար: Ու նորից եմ կրկնում՝ խնդիրը բնավ բնական ինքնապաշտպանությունից օգտվելու մեջ չէ:
Վահրամ Թոքմաջյան
MediaLab.am